قدمت حسابداري به درازاي عمر بشري است چرا که همزاد آن است. اما نخستين شواهد و مدارک تاريخي مربوط به حسابداري که به دست بشر رسيده لوحه هاي سفالين از تمدن سومر در بابل است که قدمت آن به 3600 سال قبل از ميلاد بر مي گردد و از پرداخت دستمزد تعدادي کارگر حکايت دارد.

همچنين مدارک ديگري مربوط به کنترل هاي حسابداري در تمدن هاي مصر، رم، و يونان باستان مشاهده شده است.[1]

بنابراين براي پيدايش اصل حسابداري نمي توان زماني تعين کرد، بلکه قدمت آن به اندازه عمر بشر است، اما حسابداري دانشگاهي حدود بيش از پانصد سال پيش توسط فردي ايتاليايي به نام لوکاپاچيولي در سال 1495 بنا نهاده شد.[2]

از مهمترين تغييرات حسابداري در طول پانصد سال گذشته، تغيير ماهيت نظري آن است. حسابداري دانشگاهي در چهارصد سال ابتدايي عمر خود، عمدتاً رويکردي تجويزي داشه است، يعني تنها براساس قياس مبتني بر فرضيات مبنا، روش هاي خاصي را به حسابداران تجويز مي کردند که امروزه از آن به «تئوري هاي تجويزي» ياد مي شود. اما از اوايل صده بيستم مباحث نظري و فلسفي جدي در خصوص تعلق حسابداري به يکي از حوزه هاي معرفت بشري رواج يافت.[3]

حسابداري در ايران

1- حسابداري در ايران باستان

از جمله تمدن هاي نخستيني که در آنها مدارک حسابداري به دست آمده تمدن ايران باستان است که با 25 قرن قدمت گواه بر پيشرفت اين دانش در ايران است. حدود سي هزار لوح از بخشي از تخت جمشيد موسوم به خزانه(محل اسناد مالي کاخ هاي مزبور) به دست آمده که مربوط به حدود 480 سال قبل از ميلاد است و حکايت از وسعت ثبت اطلاعات مالي آن دوران دارد.[4]

بخشي از اين لوحه هاي چند هزار ساله امروزه در موزه لوور پاريس نگهداري مي شوند.[5]

در طول تاريخ ايران باستان روش هاي حسابداري متنوعي براي اداره حکومت و انجام فعاليت هاي اقتصادي ايران ابداع شد که همواره سير تحولي و تکاملي داشته است.   مميزي املاك در تمدن ساساني[6] و تكامل حسابداري براي نگهداري حساب درآمد و مخارج حكومتي در دوران سلجوقيان که حساب سياق[7] ناميده ميشد نمونه هاي بارز اين پيشرفت و تکامل است.[8]

2- حسابداري در ايران اسلامي

ورود اسلام به ايران و در نتيجه تلفيق فرهنگ غني ايراني و معارف اسلامي موجب سرعت پيشرفت علم در ايران و جهان اسلام شد. خدمات متقابل ايرانيان و اسلام در حق يکديگر به گونه اي عميق و بنيادين بود که ايران اسلامي را بر قله هاي علمي جهان نشانيد و به شکل گيري تمدن بزرگ اسلامي در قرون طلايي منجر گرديد. علم حسابداري نيز از اين قاعده استثناء نيست.

بعد از ورود اسلام به ايران نيز ايرانيان اولين خدمتي که به عالم اسلام کردند اين بود که دفاتر و محاسبات بيت المال و دولت اسلامي را نگاهداري نمودند و ارقام خود را به عربي ترجمه کرده وبه صورت سياق تحويل مسلمين دادند. «سياق» که يک نوع نگاهداري دفاتر محاسباتيست تا همين اواخر در سراسر مشرق زمين رواج داشت و در هند و ايران و افغانستان و عراق و عربستان معمول بود.(به نقل از کتاب سهم ايران در تمدن جهان، ص 402)

مراحل حسابداري در ايران را مي تواند بدين صورت ترسيم نمود:[9]

براي مطالعه بيشتر:

حساب سياق دانشي است در ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسبات ديواني و شخصي. تا پايان دوره قاجاريه در ايران، کليه امور محاسبات دولتي و شخصي با اعداد سياق نوشته مي شد و مردم عادي به ويژه کسبه تا حدود بيست سي سال پيش نيز محاسبات خويش را با اعداد سياق ثبت مي کردند. در گذشته آموختن علم سياق در بين مردم به ويژه کسبه و کارگران دولتي آن چنان اهميتي داشت که اگر کساني در بين اين طبقات از سواد خواندن و نوشتن کافي برخوردار نبودند، حساب سياق را کاملاً مي دانستند و آن را خوب و درست مي‌نوشتند و مي خواندند. سياق در لغت به جز معاني متعدد آن، به معني: «نوعي از خط است که بدان اهل دفتر ديوان اعداد و مقادير و اوزان را نويسند؛ طرز و طريقه و روش» (ناظم الاطبا).

نگارنده پيشينه سياق را بسيار کهن و قديمي و ريشه دار مي داند و سابقه آن را در زمانهاي بسيار دور مي بايست جستجو کرد تا به منشا و ماهيت آن پي ببريم. از آنجايي که اعداد سياق از جهت راست به چپ نوشته مي شود و شکل و شيوه آن بسيار شبيه به شکل و شيوه اعداد پهلوي است، (اعداد پهلوي نيز از سمت راست به چپ نوشته مي شود) نگارنده بر اين عقيده است که قدمت بروز و ظهور دانش حساب سياق دست کم به دوره ساساني مربوط مي شود. البته اين را هم مي دانيم که زبان پهلوي تا سده چهارم هجري قمري در کنار زبان فارسي دري مورد استفاده مردم ايران بود. شاهد زنده موجود اين مدعا «برج لاجيم» مازندران مربوط به سده چهارم با دو کتيبه پهلوي و فارسي است. به مواردي چند از مشابهات اعداد پهلوي و سياق در جاي خود مي پردازيم.

بعد از ظهور اسلام ايرانيان همچنان دانش سياق را حفظ کردند و با توجه به اينکه زبان پهلوي در سده هاي اوليه، کم کم جاي خود را به زبان فارسي دري مي داد، تغييري در ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسباتي روي نداد و همچنان ثبت ارقام را به اعداد سياق مي نگاشتند. در سده پنجم هجري در زمان ملکشاه سلجوقي، حسن صباح تحولي در روش نگارش اعداد سياق پديد آورد که در اين باب فروغ الدين ميرزا محمد مهدي اصفهاني در کتاب فروغستان مي نويسد: «حسن صباح ترتيب نوشتن دفترهاي ديواني را به اين روشي که تا امروز باقي است، بنياد نهاد» و سپس داستان نوشتن دفتري را از حسن صباح و نظام الملک براي جمع و خرج ولايات نقل مي کند و نيز از تصرفاتي که شمس الدين کاتب شيرازي يا طبسي در علم سياق در کتابهاي محاسباتي شيراز، عراق، آذربايجان، خراسان و مازندران کرده ياد مي کند. فروغ ميرزا در کتاب خود تغييرات را بر نمي شمارد و به آن نمي پردازد که در شکل نوشتن اعداد يا در نگاهداري محاسبات و يا هر دو تغييري داده اند.

دانش سياق تا يک سده پيش در بين مردمان ايران، ماوراء النهر، هند، پاکستان، ترکيه، قفقاز و گرجستان خواهان زيادي داشت. به طوري که اسناد و رقبات زيادي در کتابخانه‌هاي کشور‌هاي مزبور برجاست که با اعداد سياق نوشته شده‌اند. در مواردي ديگر نيز مي‌توان اين موضوع را بر پشت صفحه اول و يا آخر بعضي از نسخه خطي مشاهده نمود که صاحب نسخه مخارج تهيه آن نسخه را از بابت کاغذ، جلد، شيرازه، کاتب و غيره را به سياق نوشته است.

حساب سياق (دانش فراموش شده ايراني)

اين دانش مزاياي زيادي در ثبت و ضبط درست اعداد دارد. يکي از اين مزايا اينکه هيچ گاه اشتباه محاسبه رخ نمي دهد؛ زيرا هميشه در حساب سياق اشتباه کاملاً معلوم و روشن است؛ ديگر از مزيتهاي آن جمع و جور بودن مجموع ارقام محاسباتي است که از بابت صرفه زمان و کاغذ حائز اهميت است و بر حسابداري دوبل فرنگي امروزي برتري کامل دارد؛ مثلاً صورت حساب يک ساله يک موسسه تجاري به شکل امروزي، معمولاً اوراق مصرف شده براي صورت وضعيت مالي آن بالغ بر سي تا چهل برگ مي شود، حال آنکه اگر صورت حساب مذکور به صورت سياق عمل شود، مصرف کاغذ آن به يک دهم کاهش مي يابد؛ يعني کل محاسبات در سه الي چهار برگ پايان مي رسد و تمامي عمليات مالي آن موسسه را در همين اوراق کم به وضوح و خوبي نشان مي دهد.

شيوه تنظيم صورت حساب در سياق بدين روش است که رقم مبلغ درآمد کل سال يا خرج شده، خواه قطعي (= هزينه شده) و يا غير قطعي (غير قطعي در حسابداري امروز به علي الحساب، پيش پرداخت، بدهکاران، اعتبارات اسنادي و غير از آن به هزينه قطعي نرسيده است گفته مي شود) در قسمت بالاي صورت حساب نوشته مي شود. ارقام جزئي که ممکن است بيست يا سي يا پنجاه قلم يا کمتر و يا بيشتر باشد با ذکر مورد، به تفکيک در زير رقم کل نوشته مي شود، در نهايت جمع ارقام جزء با رقم کل که در بالا صورت حساب نوشته شده برابر خواهد بود.

فروغ الدين ميرزا درباره آسان بودن حساب‌نويسي ايرانيان مي‌نويسد: «در زمان وليعهد عباس ميرزا، دولت انگليس هر ساله مبلغ دويست هزار تومان نقد به خزانه آذربايجان مي‌پرداخت و محاسبه پنج ساله تنخواه مذکور بالغ بر دو کرور (= هر کرور برابر با پانصد هزار) که مفروغ نشده بود ماموري از انگليس براي اين کار آمده و با مهندسان ايراني و انگليسي نتوانستند حسابرسي کنند. مولف (= فروغ الدين ميرزا) به اتفاق پدر محاسبات وجوه مذکور را در مدت بيست روز با حضور مترجمي به سياق در شصت فرد کاغذ 1 که همه برابر با دوازده ورق است نوشتند.» به دنبال اين مطلب در باب فايده سياق مي نويسد: «... پس عمل سياق و حساب نويسي ايران آسان تر است.»

سال 1115 ق. در هند در عصر پادشاهي اورنگ زيب گورکاني کتابي به نام خلاصه السياق از مولفي ناشناخته در باب علم سياق تاليف شده و در دست است. (ميکروفيلم با برنامه، کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران، 448) که در آن تاريخچه استفاده از اعداد سياق را در امور محاسبات دولتي و شخصي مردم سرزمين هند بيان مي کند و مي نويسد: «در هندوستان از زمان قديم اهل قلم، هندويي نويس بودند و به اطوار اين به خط هندويي در دفاتر به کار مي بردند....» از سال 583 ق. که حکومت پادشاهي هندويي هند برچيده شد و اداره سرزمين هند از اين تاريخ به بعد به دست سلاطين مسلمان افتاد، سلطان شهاب الدين غوري که اولين پادشاه مسلمان کشور هند بود، تاز مان سلطنت جلال الدين محمد اکبر شاه گورکاني (سلطنت از 963 - 1014) دفاتر محاسبات ديواني کماکان به اعداد هندويي بر بياض نوشته مي شد و به اين بياضهاي حساب به زبان هندو «يوتهي» گفته مي شد.

صاحب خلاصه السياق مي نويسد: «هر چند نويسنده هاي فارسي نويس از ولايت ايران و توران آمده در سر کار سلاطين و خوانين نوکر مي شدند و به کار خدمت قيام مي ورزيدند، دفتر فارسي رواج نمي يافت.» اکبر شاه گورکاني به ملک الشعرا شيخ ابوالفيض فيضي اکبرآبادي - که بعد از مرگ غزالي مشهدي به سال 980 ق. به اين منصب نايل آمد - دستور داد تا دفاتر محاسباتي ديواني هند را از هندويي به سياق فارسي برگردانند. شيخ فيضي که در امور محاسباتي سياق از برجستگان روزگار خود بود، به کمک برجستگاني ديگر در اين زمينه چون بدل جان مشهدي، خواجه شاه منصور شيرازي، خواجه عطا بيک قزويني و خواجه نظام الدين احمد بخشي به سال 991 ق.دفاتر هندي را بر هم زدند و به سياق فارسي برگرداندند.

از اين تاريخ به بعد، در تمام ايالات و شهرهاي هند، حساب سياق کاملا رواج يافت. پيشينه سياق نويسي در هند مربوط به ايرانيان بود و چون صاحبان اين پيشه از عزت و رفاه ويژه اي برخوردار بودند، کم کم هنديها هم سياق نويسي را آموختند. صاحب خلاصه السياق در اين باره مي گويد: «چون در ايران به نويسندگان خواجه مي گويند، هندو سياق نويس هم از لقب خواجه برخوردار گرديدند.»

ما ايرانيهاي صاحب فرهنگ کهن و ديرين بايد به اين دانش از ياد رفته بيشتر بپردازيم و نسبت به آموختن و آموزش آن همت بگماريم؛ زيرا، سازماني بسيار بزرگ و پرمحتوا به نام «سازمان اسناد ملي» داريم که شامل اسنادي است، (قريب دو ميليون) که در نوشته هاي آنها آميخته به حساب سياق است و هر برگي از اين اسناد هويت فرهنگي، تاريخي و اجتماعي ما را در بر دارد. و مشابه اين گونه اسناد در ديگر دستگاههاي دولتي و کتابخانه ها بسيار است که از آن نمونه مي توان به بايگاني اسناد وزارت امور خارجه، کتابخانه مجلس شوراي اسلامي، کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران، مرکز اسناد بنياد انقلاب اسلامي و کتابخانه ملي و ديگر موسسات از اين نوع اشاره کرد. جا دارد که اولياي امور بر اين امر مهم فرهنگي، اهتمام ورزند و اين دانش فراموش شده بار ديگر زنده شود تا با برگرداندن سياق اسناد موجود، بسياري از مسائل تاريخي و فرهنگي ايران روشن گردد.[10]

[1]. تاريخچه حسابداري، مجله دانش و پژوهش حسابداري، شماره 53، ص13.

[2]. همان، ص13

[3]. همان، ص14

[4]. دانش و پژوهش حسابداري، ص13.

[5]. مروري بر تاريخچه حسابداري و حسابرسي در ايران، ص3.

[6]. در جريان اصلاحات انوشيروان، به منظور تشخيص مالياتهاي ارضي، كليه زمينهاي مزروعي كشور مميزي و مشخصات آن از جمله مساحت، نوع زمين و نوع محصول در دفتري ثبت مي گرديد.

[7]. حساب سياق دانشي است در ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسبات ديواني و شخصي. تا پايان دوره قاجاريه در ايران، کليه امور محاسبات دولتي و شخصي با اعداد سياق نوشته مي شد و يرخي کسبه قديمي تا دهه شصت (1360 هجري شمسي) نيز محاسبات خويش را با اعداد سياق ثبت مي کردند.

[8]. مروري بر تاريخچه حسابداري و حسابرسي در ايران، ش163،  ص3.

[9]. مقاله حسابداري اسلامي، شرکت تامين نيروي انساني و خدمات پشتيباني بانک مسکن - مجتمع آموزشي رفاهي چادگان.

[10]. نامه ايران (مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ايران شناسي)، جلد 3، حساب سياق.