ساختار کلی درس

این درس با هدف آشنایی با مبانی روش­ها و شیوه­های تولید طرح، معیارها و استانداردهای شهری، ارزیابی طرح­ها و شیوه­های اجرایی طرح­ها در عمل و آشنایی با برخی از مقولات مرتبط در این زمینه مانند بحث زمین و کاربری­های آن و محاسبات مربوطه، تعیین کیفیت ابنیه و منطقه بندی ارائه می­شود. برخی از سرفصل­های این درس عبارت‌اند از:

ـ شیوه­های برداشت کاربری زمین و فضای شهری

ـ روش­های تحلیل فضایی فرم و شکل شهر

ـ روش­های بررسی کیفیت ابنیه شهری

ـ استانداردهای کالبدی و فضایی مسکن و اسکان شهری

ـ مکان­یابی و منطقه بندی

با توجه به سرفصل­های مصوب این درس و به‌موازات طرح مباحث درسی و سرفصل­های مربوطه، گفتمان‌هایی هدف‌دار برای تقریب مطالب به رویکرد الهی و فطری در نظر گرفته‌شده‌اند که در زیر به برخی از آن‌ها به‌اجمال اشاره می­گردد:

2-2-1- سرفصل 1: شیوه­های برداشت کاربری زمین و فضای شهری

2-2-1-1- مطلب درسی 1: کاربری زمین

کاربری اراضی، هسته‌ اصلی برنامه‌ریزی شهری محسوب می­شود. منظور از کاربری زمین، چگونگی استفاده، توزیع و حفاظت اراضی یا ساماندهی مکانی ـ فضایی فعالیت­ها و عملکردهای شهری بر اساس خواست­ها و نیازهای حقیقی جامعه شهری (اعم از مادی و معنوی) یا مشخص کردن نوع مصرف زمین در شهر، هدایت و ساماندهی فضای شهر، تعیین ساخت­ها و چگونگی انطباق آن­ها با یکدیگر و با سیستم‌های شهری است[1]. همچنین کاربری زمین در مقیاس شهر به عواملی همچون محدودیت زمین، شکل و موقعیت زمین، انواع فعالیت­ها، تراکم، توزیع میان کاربری­ها و مقایسه کاربری­ها وابسته است.

با توجه به تعریف کاربری زمین، آنچه در استفاده مناسب از زمین می­تواند مؤثر باشد آن است که عدالت و اندازه در استفاده از زمین رعایت شود.

«عدالت» در کاربری یعنی توزیع عادلانه و بهینه انواع کاربری‌ها در محیط طبیعی و مصنوع به‌گونه‌ای که ساکنان (استفاده­کنندگان) به میزان نیاز مادی و معنوی خود از آن­ها بهره‌مند شوند.

عدالت مناسب در محيط زندگي، ‌في­الواقع، تجلي و نتیجه رعايت عدل در اعمال و فعاليت­هاي فردي و جمعي جامعه است. واگذاري و توجه متعادل و مناسب به همه جنبه‌هاي زندگي و اصول و ارزش­هايي كه بايستي بر آن حاكم باشند، ‌زمينه­ساز ظهور جامعه‌‌‌اي متعادل خواهد بود.

يكي از مشكلات مهم شهرهاي امروز خروج از عدالت و تمركز بر جنبه‌هاي مادي حيات انسان است. از ميان جنبه‌هاي مادی نيز متأسفانه در بسياري موارد،‌ توجه به سرمايه در رأس ساير امور قرارگرفته است و همه فعاليت­ها در جهت كسب حداكثر درآمد اقتصادي است. عدالت در محيط زندگي را در بسياري جنبه­ها و مقولات مي‌‌توان جستجو نمود که ازجمله اين مقولات عبارت‌اند از:

ـ عدالت در توجه به عناصر و عملكردهاي پاسخگو به نيازهاي معنوي و رواني و مادی انسان در شهر، مانند در نظر گرفتن کاربری‌های تجاری، مذهبی، تفریحی و ... در کنار هم.

ـ عدالت بين مختصات محيط طبيعي و محيط مصنوع، مانند در نظر گرفتن ساختار زمین (خصوصیات ژئومورفولوژی) در تعیین کاربری‌ها

‌ـ عدالت بين محيط مصنوع و ويژگي­هاي رواني و فيزيكي انسان، مانند ایجاد باغ‌های ایرانی ـ اسلامی با توجه به هماهنگی آن با ویژگی‌های روانی انسان

ـ عدالت در توزيع امكانات عمومي، مانند توزیع عادلانه امکانات عمومی بین قسمت‌های ثروتمند نشین و فقیر‌نشین

«اندازه» درواقع میزان سرانه کاربری‌ها بر اساس نیازهای محلی است. اندازه از مقولاتي است كه مراعات کردن آن در طراحي‌ها و برنامه‌ريزي‌ها،‌ حركتي به سمت ايجاد عدالت در محيط‌هاي شهري تلقی مي‌گردد. اندازه نگه‌داشتن، ‌درواقع،‌ تبيين­كننده و مروج الگوي مصرف مناسب براي همه‌چیز در شهرهاست. علاوه بر آن توجه به اندازه، ‌لزوم رعايت تناسب­هاي مختلف را در زمينه‌هاي عملكرد و شكل‌ها و ارزش‌ها و ابعاد، ضروري مي‌سازد و نهايتاً اينكه توجه به اندازه، امكان تحصيل همه آنچه را كه در بخش عدالت ذكر شد، ‌فراهم مي‌نمايد.

همچنین آياتي از قرآن كريم، ‌از اندازه در خلقت الهي (که فعل خداوند محسوب می‌شود) سخن گفته است؛ مانند:

﴿إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدْرا﴾[2]

 «خداوند فرمان خود را به انجام می­رساند و خدا برای هر چیزی اندازه­ای قرار داده است.»

 تعیین این اندازه­ها تابعی از فرهنگ و ارزش‌های جامعه و عملکرد آن کاربری است. به‌عنوان‌مثال حدنصاب تفکیکی یا حداقل مساحت زمین‌های مسکونی در فرهنگ اسلامی به‌گونه‌ای است که خانه باید وسیع باشد و خانه‌های کوچک مورد تأیید نیست. در حدیثی از حضرت امام صادق ­(عليه­السلام) نقل‌شده است که فرمودند: از سعادت انسان وسعت خانه است[3].

2-2-1-2- مطلب درسی 2: اصلاح زمين

منظور از اصلاح زمین در مبحث برنامه­ریزی کاربری، استفاده بجا و مناسب از آن، آبادانی و آماده کردن زمین برای سکونت انسان و جلوگیری از بهره­برداری­های نابجا است.

شهر و فضايي كه در تكامل و تعالي انسان خلل ايجاد نمايد و به‌عبارت‌دیگر به صالح­تر شدن او كمك نكند، نمي‌تواند به‌عنوان شهر و فضاي اسلامي تلقي شود؛ ازاین‌رو ايجاد و توسعه شهرها همواره بايستي صبغه‌اي از اصلاح و آبادي داشته و از فساد و تباهي دور باشد. يكي از وظايفي كه براي انسان تعیین‌شده است، اصلاح در زمين مي‌باشد.

﴿اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا﴾[4]

«خداي يگانه را كه جز او خدايي نيست پرستش كنيد كه شما را از خاك بيافريد و براي عمارت و آباد ساختن زمين برگماشت.»

از مصادیق اصلاح زمین می­توان به موارد زیر نیز اشاره نمود:

2-2-1-2-1- اجتناب از لغو و بیهودگی

هر عمل باطل و بيهوده که فایده عقلایی بر آن مترتب نباشد لغو محسوب می‌شود و جنبه‌اي از فساد در زمين است. اين صفتي است كه طبق تعاليم قرآني، مسلمين بايستي از آن اجتناب ورزند. ازآنجاکه در بحث کاربری زمین، هدف، استفاده بهینه از هر قطعه زمین و جلوگیری از استفاده­های بیهوده مطرح است، رعایت این اصل در اصلاح زمین ضروری است. به‌عنوان‌مثال پسندیده نیست که از الگوی توسعه برون­زا در طرح­های توسعه شهری استفاده شود درصورتی‌که امکان استفاده از توسعه درون‌زا (بهره­گیری بهتر از اراضی محدوده­های داخل شهر) وجود داشته باشد یا باغ‌های درون شهر نادیده گرفته شوند و در کنار شهر پارک و بوستان ایجاد شود.

آیاتی از قران نیز به این امر اشاره دارد که می­فرماید:

﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ وَ الَّذينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ﴾[5]

«همانا مؤمنان رستگار شدند. آن­ها كه در نمازشان خشوع دارند و آن‌ها که از لغو و بیهودگی روی گردانند.»

بنابراين، يكي از اصولي كه بايد موردتوجه طراحان و برنامه‌ريزان شهري قرار گيرد اجتناب از لغو و بطالت و بيهودگي است.[6] هر فضا و عنصري كه در شهر ايجاد مي‌شود بايستي به­گونه‌اي هدفمند در خدمت انسان و رشد و تعالي او باشد و نه‌تنها بر ضد اين­ها عمل نكند كه حتي حالتي خنثي نيز نداشته باشد تا صبغه‌اي از لغو به خود نگيرد.

2-2-1-2-2- اجتناب از فساد

فساد[7] در مقابل صلاح است و به هر کار تخریبی اعم از جنایات بزرگ تا تخریب محیط‌زیست، فساد می­گویند؛ بنابراین هر کاری که در جهت نقص و تخریب باشد عنوان فساد بر او صدق می­کند.

اجتناب از فساد در شهرسازي را مي‌توان در بسياري زمينه‌ها و ازجمله مقولات زير جستجو نمود:

اجتناب از هر آنچه به گمراهي انسان بيانجامد و نيز هر آنچه به تباهي روحي و جسمي انسان منجر شود؛ نظير انواع آلودگي­ها كه ممكن است شهرها مولد آن باشند. اين آلودگي­ها اعم‌اند از آلودگي­هايي مانند آلودگی زیست­محیطی و صوتی و بصری كه به مادیت شهر و محيط و طبيعت آسیب می‌زنند و آلودگی‌هایی مانند غفلت، دنیازدگی و مصرف‌گرایی که به معنویت انسان لطمه وارد می‌کنند.

آياتي از قرآن انسان را از فساد در زمين نهي فرموده و آن را زشت و ناپسند معرفي مي‌نمايند، ازجمله:

﴿وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها﴾1

«و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید.»

با توجه به اهمیت زمین در قران و این­که قرآن كريم زمين را به صفات معینی (مكان و وسیله زندگي[8]، محل اقامت و سكونت[9]، وسیله استراحت[10]، محل آسایش همگان[11] و نعمت الهي[12]) متصف ساخته است، دلیل توجه به این اصل آشکارتر می­شود.

بنابراين اگر مكاني بخواهد واجد اين ويژگي­ها گردد، بايستي عاري از هرگونه فساد باشد و بديهي است كه شهر به‌ عنوان مكان زندگي انسان به ‌طریق ‌اولی بايد محل اصلاح و نعمت‌های الهي و نهايتاً‌ در سير كمال انسان و به‌ دور از هرگونه فساد يا نمودي از فساد و تباهي در زمين باشد.

2-2-1-2-3- اجتناب از اسراف

اسراف به معني تجاوز از حد و زياده­روي کردن است و آن يا از جهت کمیت است که صرف کردن مال است در موردي که سزاوار نيست و يا از جهت کیفیت است و آن صرف کردن مال است در موردي که سزاوار است ليکن بيشتر ازآنچه شايسته است.[13]

تجلي اسراف در شهرسازي و معماري را مي‌توان در امور مختلفی مشاهده نمود، مانند اختصاص سطح وسیعی از زمین­های شهری به هر یک از کاربری­ها، مخصوصاً کاربری‌های تجاری بیش از حد نیاز، انبوه­سازی در شهرها بیش از میزان نیاز واقعی به مسکن یا آپارتمان­سازی در مناطقی که مردم از آن استقبال نمی‌کنند. این در حالی است که اسراف يكي از صفات مذمومي است كه در همه اعمال انسان مي‌تواند بروز نمايد و تعليمات اسلامي، مسلمين را به شدت از آن نهي فرموده است تا جايي كه صريحاً مي‌فرمايد:

﴿وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ﴾[14]

«و اسراف نكنيد كه خدا مسرفان را دوست نمي‌دارد.»

و نیز می­فرماید:

﴿وَ لا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ، الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَ لا يُصْلِحُونَ﴾[15]

«و فرمان مسرفان را اطاعت نكنيد همان­ها كه در زمين فساد مى‏كنند و هرگز اصلاح نمى‏كنند.»

ملاحظه مي‌شود كه اسراف علاوه بر همه معايبي كه دارد، صريحاً‌ فساد در زمين و ضد اصلاح زمين معرفی‌شده است. اين صفت مذموم همچنين زمينه‌ساز و نيز نتیجه برتري‌جويي و استكبار و تفرعن است؛ چنانچه در مورد فرعون آمده است:

﴿وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِي الْأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ﴾[16]

«فرعون برتري­جوئي (و طغيان) در زمين داشت و او از اسراف‌کاران بود.»

2-2-1-2-4- اجتناب از تفاخر و خودنمایی

استكبار و فخرفروشي، اولين گناهي است كه پس از خلقت آدم ­(عليه­السلام) و توسط شيطان به وقوع پيوست و از صفاتي است كه مسلمين از آنان به شدت نهي شده‌اند.

شهر و محل زندگي انسان نیز مي‌تواند، به­ عنوان يكي از مهم­ترين تجليگاه­هاي اين صفات باشد. خانه يا عمارت يا محله‌اي از شهر كه به فرد يا گروهي خاص اختصاص دارد، نبايستي بدان گونه طراحي و ساخته شوند كه نشاني از تفاخر و خودنمایی ساكنين را به ذهن ناظر متبادر سازند و اين همان پديده‌اي است كه تفكر فردگرایانه حاكم بر معماري و شهرسازي جديد به شدت مروج و مبلغ آن است[17].

به‌عنوان‌مثال ساختن بناهای چشم پركن بالأخص در مورد بناهایی با عملكرد مادی، نمونه­ای از تفاخر و علو در برابر بندگان خدا است.

خداوند در قرآن می­فرماید:

﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾[18]

«خداوند، كسي را كه متكبر و فخرفروش است، (و از اداي حقوق ديگران سرباز مي‏زند)، دوست نمي‏دارد.»

پيامبر (ص) در نکوهش این امر می‌فرمایند: هر كس بنايى را به ريا و براى خودنمایی بسازد، [آن بنا] او را در قيامت به هفت‌طبقه [زیرِ] زمين فرومی‌برد، سپس [آن بنا] به­صورت گردنبندى آتشين بر گرد گردن او درمى‏آيد و آنگاه همراه با آن در آتش فروافکنده مى‏شود.

سؤال شد: يا رسول‌الله! خانه چگونه به ريا و براى خودنمایی ساخته مى‏شود؟

فرمود: به اينكه بيش از اندازه كفاف بسازد، يا براى اينكه به آن ببالد[19].

از اين آيات و روایات می­توان چنين استنباط نمود كه ترك اين صفات مذموم نه‌تنها در گفتار و انديشه كه در رفتار نيز بايستي مدنظر مسلمين قرار گيرد.

2-2-2- سرفصل 2: استانداردها و روش‌های تعیین محل (مکان‌یابی) عناصر مختلف شهری

2-2-2-1- مطلب درسی 1: معرفی عناصر شهری

منظور از عناصر شهری در بحث برنامه‌ریزی، شامل انواع کاربری‌هایی است که هر فرد ساکن در شهر به آن­ها نیاز دارد، این نیاز در سلسله­مراتب شهری در سطح محله، ناحیه و منطقه، سطوح متفاوتی دارد. به‌عنوان‌مثال در محله که به‌عنوان کوچک­ترین واحد شهر در نظر گرفته می‌شود باید انواع کاربری­ها حول یک عنصر اساسی و در حد نیاز ساکنان در نظر گرفته شود. در یک شهر اسلامی مسجد، نقش محوری را داشته و سایر کاربری­های موردنیاز مانند مسکونی، تجاری، آموزشی و درمانی پیرامون این محور، مکان‌یابی می‌شود.

خداوند تبارک‌وتعالی در كتاب مجيدش مي‌فرمايد:

﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَ هُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾[20]

«نخستین خانه­ای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است که پربرکت و مایه هدایت جهانیان است.»

اين آيه مشخص مي‌كند كه اولين بنايي كه به‌فرمان حضرت احدیت در جهان برپا شد، همان خانه كعبه است كه آدم ­(عليه­السلام) پس از خلق شدن و هبوط به زمين به‌فرمان الهي آن را بنا كرد. به همین خاطر با عنايت به مقام خلیفة‌اللهی انسان در زمين، مي‌توان نتيجه گرفت كه اولين بناي هر مجموعه مسكوني بايد محلي براي عبادت (مسجد) باشد. به‌عبارت‌دیگر مسجد بايد اولين بنايي باشد كه در هر مكان جديدالتأسيس بنا مي‌گردد. اين اصل را مي‌توان به محلات و نواحي و شهرك­ها و توسعه‌هاي جديد شهري تعميم داد. ظرفيت هر مسجد و جمعيت استفاده­كننده از هر مسجد و همچنين فواصل مساجد از يكديگر به همراه موقعيت ساختمان مسجد نسبت به ساير عملكردهاي شهري و آداب ‌و رسوم محلي، معلوم مي‌دارد كه مسجد در چه محدوده مكاني و زماني بايد احداث شود[21].

همچنین در آیات دیگری از قرآن به وضعیت تسلط هر کاربری بر بقیه کاربری­ها (تسلط ابنیه) اشاره فرموده است:

﴿في‏ بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْکَرَ فيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ﴾[22]

«(این چراغ پرفروغ) در خانه­هایی قرار دارد که خداوند اذن فرموده دیوارهای آن را بالا برند. خانه­هایی که نام خدا در آن‌ها برده می­شود و صبح و شام در آن‌ها تسبیح او می‌گویند.»

 اين آیه شريفه رفعت بناي مسجد را بر ساير ابنیه موجود در مجتمع روا مي‌شمارد. اين رفعت اعم از رفعت معنوي و روحاني و رفعت فيزيكي و مادی است. از اين آیه شريفه مي‌توان چنين استنباط كرد كه كالبد مسجد بايستي تسلط رواني و فيزيكي را حفظ نمايد. به‌عکس شهرهاي امروزه كه با كمال تأسف اين نقش را به ابنیه اقتصادي و به­ويژه «بانك­ها» داده‌اند و اهل شهرها همواره خويشتن را تحت سیطره پول و سرمايه حس مي‌كنند.

2-2-2-2- مطلب درسی 2: استانداردهای فضائی و کالبدی عناصر شهری

منظور از استاندارد در تعیین عناصر شهری در نظر گرفتن حد و اندازه­ای در این زمینه است. حد در کاربری معمولاً حداقل‌ها و حداکثرهایی است که برای هر نوع استفاده از زمین در نظر گرفته می‌شود.

تعیین استانداردهای یکسان برای عناصر شهری یا تعیین سرانه کاربری­ها بدون توجه به ویژگی­های فرهنگی و بومی باعث می­شود شهرها حالت کلیشه­ای به خود گرفته و بی­روح باشند، اتفاقی که هم‌اکنون در شهرهای جدید و توسعه کالبدی شهرهای موجود رخ‌داده است و اموری از قبیل افسردگی و احساس تنهایی، رهاورد این شهرهاست. به‌عنوان‌مثال سرانه مبنای فضای سبز در همه شهرهای ایران، با تفاوت اقلیمی که دارند نمی­تواند به یک اندازه باشد. از طرف دیگر در برخی موارد برای رساندن سرانه­ها به حد معیار قابل‌قبول، اقداماتی صورت گرفته که در بسیاری از موارد با معیارهای شهر اسلامی همخوانی ندارد. نمونه آن ایجاد آپارتمان­ها و انبوه­سازی در بخش مسکن می­باشد که از سویی سرانه استاندارد کاربری مسکونی رعایت شده و از سوی دیگر با کاستن از وسعت خانه­ها و حذف فضای باز از محیط مسکونی از معیارهای مسکن مطلوب در شهر اسلامی دور شده است.

 برای تعیین استاندارد، نیاز به شناخت کامل انسان از جهت ویژگی­های روحی، روانی و جسمی است که به نظر می‌رسد شهر ساز، چنین شناخت جامع و کاملی ندارد؛ لذا لازم است از سایر تخصص­ها و دانش­ها مانند روانشناسی نیز استفاده شود، اما این دانش‌ها نیز شناخت جامع و کاملی از انسان ندارند، پس ناگزیر باید به سراغ منبع لایزال وحی رفت و از آیات و احادیثی که در این زمینه وجود دارد استفاده نمود تا محیط ایجادشده با فطرت انسان سازگار باشد.

2-2-2-3- مطلب درسی 3: معیارهای مکان­یابی عناصر شهری

مهم­ترین معیارهای مکان­یابی عبارت‌اند از سازگاری، آسایش، مطلوبیت و زیبایی، سلامتی و ایمنی و امنیت.

2-2-2-3-1- معیار سازگاری

منظور از اصل سازگاری، قرارگیری کاربری­های سازگار در کنار یکدیگر و برعکس جداسازی کاربری­های ناسازگار از یکدیگر است. کاربری­های ناسازگار مانند کاربری‌های ایجادکننده دود، بو، صدا، شلوغی و آلودگی که باید از کاربری­های مسکونی، آموزشی، بهداشتی، مذهبی و فرهنگی فاصله داشته باشند. این امر می‌تواند هم در روند مکان­یابی (انتخاب کاربری‌های جدید در سطح شهر) و هم در برنامه‌ریزی کاربری‌های موجود در شهرها (به‌صورت تغییر کاربری‌های ناسازگار یا مزاحم) مدنظر قرار گیرد.

ازآنجاکه غالباً کاربری‌های ناسازگار باعث ضرر و زیان به دیگران می‌شود، طبق قاعده فقهی و حقوقی «لا ضرر و لا ضرار» (که برگرفته از حدیث نبوی مشهور است) هرگونه عملکرد که منجر به آسیب رساندن در محیط شهری ‌شود، ممنوع است. این مفهوم دلالت بر آن دارد که حقوق فردی فرد باید به­گونه‌ای اعمال گردد که زیانی متوجه دیگران نشود و متقابلا دیگران نیز در اعمال حقوق خود طوری عمل نمایند که زیانی از تصمیم­ها و فعالیت­های آن‌ها متوجه غیر نگردد[23]؛ بنابراین محدودیت­های مکانی برای کاربری­هایی که موجب ضرر و زیان می­گردد جزو مواردی هستند که در قاعده «لا ضرر و لا ضرار» جای می­گیرند.

لازم به ذکر است که کاربری‌های ناسازگار علاوه بر آنکه ممکن است موجب ضرر و زیان شوند، باعث آزار و اذیت نیز می‌شوند و این در حالی است که طبق اصول و مبانی اسلامی ایذاء و آزار رساندن به مؤمن حرام است و در این زمینه احادیث فراوانی وجود دارد؛ ازجمله امام جعفر صادق ­(عليه­السلام) فرمودند: خداوند متعال فرموده است هر كه بنده مؤمن مرا اذيت كند همانا خود را برای جنگ با من آماده ساخته است[24].

خداوند در اين حدیث قدسی بنده مؤمن را به خود نسبت داده و اين نشانه شرافت و تكامل انسان مؤمن است كه خداوند او را به خود نسبت داده و از اين انتساب، اين نكته نيز استنباط مى­شود كه هرگونه بى‌احترامى و اذيت و آزار مؤمن در حقيقت نوعى بی‌احترامی به ساحت خداوند متعال است.

2-2-2-3-2- معیار آسایش

 منظور از معیار آسایش این است که کاربری‌ها به­گونه­ای در کنار هم قرار گیرند که به‌راحتی دسترسی به خدمات موردنیاز آن‌ها میسر شود، مانند در نظر گرفتن کمترین فاصله از کاربری مسکونی تا کاربری‌های خدماتی و مذهبی که به این صورت آسایش، بیشتر تضمین می­گردد.

رعایت معیار آسایش در برنامه­ریزی شهری امری معقول و پسندیده است که اگر شهرساز با انگیزه الهی و ایجاد راحتی برای بندگان خدا چنین عملی را انجام دهد در‌خور پاداش اخروی است.

2-2-2-3-3- معیار مطلوبیت و زيبايي

 مطلوبیت یعنی تلاش در جهت حفظ و نگه­داری عوامل طبیعی و ایجاد فضاهای باز، چشم‌اندازها، شبکه معابر، انواع فضاهای شهری و همچنین ایجاد زیبایی در آن­ها. مثلاً با توجه به این معیار، شبکه راه­ها باید به­گونه­ای جهت­یابی شوند که عابران پیاده و سواره بیشترین لذت و دل­پذیری را از مناظر شهری، حومه شهری و پیرامون شهر داشته باشند.

زيبايي از آن مفاهيمي است كه همه مكاتب فكري به آن توجه جدی مبذول داشته و جملگي در پي ارائه تعريفي از آن بوده و همچنين مدعي شناختن مختصات آن مي‌باشند. با استناد به حديث معروف «خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد[25]» مسلمين همواره در فرايند خلق آثارشان سعي در زیبا آفرینی داشته‌اند.

نکته مهم اين است كه بايد توجه نمود تا زيبايي يا زينت شيطاني یعنی زیبایی‌هایی که موجب گمراهی یا غفلت شود، جايگزين زيبايی الهي و معنوي نگردد؛ زيرا احتمال اين­كه انسان در اين وادي قرار گيرد، وجود دارد.

شيطان خود مي‌گويد:‌

﴿رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ﴾[26]

«پروردگارا به خاطر اينكه مرا گمراه ساختي من نعمت­هاي مادی را در زمين در نظر آن‌ها تزيين مي‏دهم و همگي را گمراه خواهم ساخت.»

پس انسان بايستي همواره مترصد باشد تا زيبايي حقيقي و معنوي و روحاني را از زينت و زيبايي شيطاني بازشناسد تا گمراه نشود. آيات متعددي از قرآن مجيد، زيبايي­ها را به خدا نسبت مي‌دهد. از آن جمله مي‌فرمايد:

﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾[27]

«بگو چه كسي زينت­هاي الهي را كه براي بندگان خود آفريده و روزي­هاي پاكيزه را حرام كرده است؟ بگو اين­ها در زندگي دنيا براي كساني است كه ايمان آورده‏اند (اگرچه ديگران نيز با آن‌ها مشاركت دارند) ولي در قيامت خالص (براي مؤمنان) خواهد بود. این‌چنین، آيات (خود) را براي كساني كه آگاه‌اند شرح مي‏دهيم.»

يكي از مشكلات انسان امروز در اين است كه تحت تأثير تبليغاتي كه مروج مصرف‌گرايي و مُدگرايي است،‌ گاهی حس زیبایی‌شناسی و حتي معيارهاي زيبايي را ازدست‌داده و يا در بهره‌گيري از آن‌ها عاجز مانده است. لذا ست كه يكي از مهم­ترين وظايف برنامه‌ريزان و طراحان و تصميم‌گيرندگان مسائل شهري، اهتمام در به نمايش درآوردن زيبايي حقيقي و الهي و حذف و امحاء زشتي­ها و پليدي­ها و زينت­هاي شيطاني در كليت شهر و ازجمله سيما، كالبد و در مطلوبیت کاربری­های شهری مي‌باشد.

2-2-3- سرفصل 3: مبانی و شیوه­های طبقه­بندی (پهنه­بندی) زمین

2-2-3-1- مطلب درسی: پهنه­بندی زمین

پهنه­بندی یا منطقه بندی را می­توان تقسیم زمین­های شهر به چند بلوک و تنظیم قوانین مربوط به هرکدام از بلوک­ها تعریف نمود.

زمانی که ایده منطقه بندی مطرح شد بر این باور بودند که: منطقه بندی ابزاری است که الگوی مناسب کاربری زمین را در یک شهر تضمین می­کند تا کاربری­ها کاملاً در ارتباط با یکدیگر باشند و فضای مناسب برای هر نوع توسعه فراهم گردد. در نظر آنان منطقه بندی، امکان کنترل تراکم در هر محدوده را فراهم می­سازد، بنابراین امکان سرویس­دهی و تأمین نیازهای عمومی نظیر خیابان­ها، مدارس، فضای سبز و سیستم تسهیلات زیربنایی برای هر مجموعه مسکونی میسر می­شود[28].

در این دیدگاه منطقه بندی سهم عمده‌ای در برنامه­ریزی شهری دارد، به­گونه­ای که در منطقه بندی، نواحی مختلف شهر برای اهداف خاص از یکدیگر جدا می­شوند، به‌عنوان‌مثال ایجاد شهرک­های صنعتی در فواصل دورتری نسبت به نواحی مسکونی، نمونه­ای از این منطقه بندی است.

با توجه به این­که پهنه‌­بندی، حاصل تفکر مدرنیسم در شهرسازی است و منجر به تفکیک کاربری­ها از یکدیگر و افزایش فاصله بین مبدأ و مقصد در شهرها و افزایش ترافیک و آلودگی می‌شود، ایجاد کاربری­های مختلط در شهرها توصیه می­شود تا افراد به نیازهای اولیه خود به ‌صورت پیاده دسترسی داشته باشند. لازم به ذکر است درگذشته در شهرهای اسلامی، کاربری­ها با توجه به میزان نیاز و در نظر گرفتن مسائلی مانند آلودگی با فاصله از محیط مسکونی به‌ طرف دروازه‌های شهر مکان­یابی می­شدند و محلات شهری به شکل واحدهای خودیار عمل می­کردند.

[1]. برنامه­ریزی کاربری زمین، ص 20.

[2] سوره طلاق، آیه 3.

[3] «مِنَ السَّعَادَةِ سَعَةُ الْمَنْزِلِ» الکافی، ج 13، ص 226.

[4]. سوره هود، آیه 61.

1. سوره مؤمنون، آیات 3 ـ 1.

[6]. شيوه‌هاي معماري ايراني، ص 34.

[7]. فساد در لغت به معنای تباه شدن، متلاشی شدن، از بین رفتن، خرابی و نابودی است. (فرهنگ فارسی دکتر معین).

[8]. «وَ لَقَدْ مَکَّنَّاکُمْ فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فيها مَعايِشَ؛ ما تسلط و مالکیت و حکومت بر زمین را برای شما قراردادیم و انواع وسایل زندگی را برای شما فراهم ساختیم.» (سوره اعراف، آیه 10).

[9].«وَ لَکُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی‏ حينٍ؛ و برای شما در زمین تا مدت معینی قرارگاه و وسیله بهره‌برداری خواهد بود.» (سوره بقره، آیه 36).

[10]. «أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهادا؛ آیا زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم؟» (سوره نبأ، آیه 6).

4. «الَّذي جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً؛ آن‌کس که زمین را بستر شما و آسمان [جو زمین] را همچون سقفی بالای سر شما قرارداد.» (سوره بقره، آیه 22).

5. «وَالْأَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ؛ و زمين را گسترديم و چه خوب گستراننده‏ايم؟» (سوره ذاریات، آیه 48).

[13] معراج السعاده، ص 387.

1. سوره انعام، آیه 141.

2. سوره شعرا، آیات 152 ـ 151.

3. سوره یونس، آیه 83.

[17]. معماري و شهرسازي اسلامي (مباني نظري)، ص 55.

[18]. سوره نساء، آیه 36.

[19]. النبي (ص): «من بنى بنيانا، رياء و سمعة، حمله يوم القيامة إلى سبع أرضين، ثمّ يطوّقه نارا توقد في عنقه، ثمّ يرمى به في النّار. فقلنا: يا رسول اللَّه! كيف يبني رياء و سمعة؟ قال: يبني فضلا على ما يكفيه، أو يبني مباهاة.» (وسائل الشیعه، ج 5، ص 337).

[20] سوره آل‌عمران، آیه 96.

2. طرح کلی برنامه جامع احیای شهر اسلامی، ص 10.

1. سوره نور، آیه 36.

[23]. شهرهای عربی اسلامی: اصول شهرسازی و ساختمانی، ص 78.

[24]. «أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لِيَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّي مَنْ آذَى عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ»(الكافي، ج ۲، ص ۳۵۰).

[25]. «إِنَّ اللّه تَعالى جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ»  نهج الفصاحه، ح 690.، ص 293.

[26]. سوره حجر، آیه 39.

[27] سوره اعراف، آیه 32.

1. برنامه ريزي كاربري اراضي شهري، ص 78.