ساختار کلی درس

شکل­گیری و تحول تاریخی فرهنگ شهرنشینی در شهرهای جهان در ادوار مختلف تاریخ انسان از آغاز تا امروز، موضوع اصلی این مبحث است. این مسئله از آن سبب اهمیت دارد که تنها زمانی می­توان به مسائل و مشکلات در وضع موجود پرداخت و با عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر شکل­گیری و تحول کالبد شهر در شرایط حاضر روبرو شد و به آن پاسخ درخور داد که سیر تحول گذشته آن را دریافته باشیم. شناخت تاریخی ساخت و فرهنگ شهرنشینی، گویای عوامل چرایی وضع موجود و نمایانگر روند آتی دگرگونی­ها و تحولات بعدی آن است. اهداف کلی این درس عبارت‌اند از:

 ـ شناخت چگونگی شکل­گیری و تحولات ساخت و سازمان کالبدی شهر در ادوار مختلف

ـ شناخت عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر شکل­گیری و تحول کالبد شهر و تأثیر کالبد شهر بر پالایش روابط جامعه

ـ اخذ روش­های مناسب برای هدایت و کنترل کالبد شهر در وضع موجود و آینده

با توجه به سرفصل­های مصوب این درس، گفتمان­هایی هدف‌دار برای تقریب مطالب به رویکرد الهی و فطری در نظر گرفته‌شده‌اند که در زیر به برخی از آن‌ها به‌اجمال اشاره می­گردد:

2-4-1- سرفصل 1: رنسانس، نگرش جدید بر شهر و شهرسازی (شکل­گیری آرمان‌شهر)

2-4-1-1- مطلب درسی 1: نگاهی ‌به دوران رنسانس

با آغاز قرن پانزدهم میلادی، قرون‌وسطای‌ اروپاییان (که هم‌زمان با دوران طلایی تمدن اسلامی و دوران حاکمیت پادشاهان اروپایی و دین تحریف‌شده مسیحیت محسوب می­شد و علم درنهایت مهجوریت بود) به پایان رسیده و در این قرن در ایتالیا، دوره‌ای از تمدن جدید آغاز می‌شود که به ‌آن رنسانس یا نوزایی‌ می‌گویند. در حقیقت رنسانس در فلورانس آغاز شد، جایی که ‌یک موقعیت خاص اجتماعی، با وضعیت طبیعی کشور و مردم و رسوم خاص تاریخی آن انطباق یافته بود. این موقعیت اجتماعی عبارت بود از دولت­شهری ‌بسیار ثروتمند و مقتدر که در آن خانواده‌های اعیان، ‌مشوقان فعال هنر بودند. رنسانس را می­توان دوران تحول علوم در تمامی‌ رشته‌ها دانست؛ ادبیات، موسیقی، علم، فلسفه، هنر و معماری و شهرسازی به‌کلی ‌متحول شدند. در این دوران جهت الهی علم به جهت غیر الهی تغییر یافت و انسان از جهت مادی به شوکت و عظمتی تازه (نهضت اومانیسم) دست‌یافت.

منظور از انسانِ عصر رنسانس، انسانی است که از خاستگاه اصلی خود (که تعالی و تکامل در هر دو جنبه مادی و معنوی است) دور شده و فقط به جنبه‌های مادی زندگی گرایش دارد. دوره‌ رنسانس، دوره تجربه­گرایی و وحی گفتمانی و انسان­محوری به‌جای خدا­محوری است. در این دوره کلیسا که نماد یک دین تحریف‌شده بود کنار رفته، شهروندان مأیوس، از کلیساها رویگردان شده و به‌ جای رو آوردن به یک دین ناب به ‌سوی امور صرفاً دنیوی ‌می‌شتابند و در اثر تلاشی که در این زمینه صورت گرفت (خصوصاً دست یافتن به کتابخانه­های کشورهای اسلامی در خلال جنگ­های صلیبی) پیشرفت علمی حاصل شد. درواقع پس از جدا شدن فلسفه و علم از خرافاتی که به نام دین وجود داشت، به ‌تدریج تغییراتی در جهان­بینی‌ مردم غربی رخ داد[1].

2-4-1-2- مطلب درسی 2: شهرسازی رنسانس

شهر رنسانسی (شهر زیبا)، در قرون ۱۴ و ۱۵ میلادی ‌در ایتالیا پدیدار شد و به‌تدریج تا دو قرن بعد با تفاوت‌های ‌مظاهرش به ‌سایر نقاط اروپا رسید[2]. در طراحی‌ شهر، «سبک­محوری» مقدم شد، به ‌این معنی که شکل شهر، یک خط مرکزی سازمان دهنده داشت. همچنین استفاده ‌از فضاهای ‌باز، میدان‌های رسمی و … رواج یافت. درواقع رنسانس، مفهوم طراحی ‌شهر را ایجاد کرد؛ به ‌این معنی که شهرها نه‌تنها به دلایل کارکرد، بلکه تحت تأثیر عوامل زیبایی‌شناختی ‌می‌توانند برنامه‌ریزی ‌شوند که در این برنامه­ریزی باید زیبایی به‌تناسب فرم و عملکرد موردتوجه قرار گیرد. توجه عمیق به مفاهیم زیبایی‌شناسی در معماری و طراحی شهری، تأکید بر نظم و تقارن، به شکل و نظم کشیدن بی­نظمی‌های قرون‌وسطی، باور عمیق به تأثیر در زندگی انسان از طریق به­کارگیری نظم هندسی از نکات بارز شهرسازی این دوره ‌است.

2-4-2- سرفصل درسی 2: آرمان‌شهر

آرمان­شهر می­تواند به­عنوان شمایی از تصور مسلم و خالص درون اخلاق، سیاست و زیبایی‌شناسی دیده شود. به‌طورکلی آرمان­شهرها با موضوعات وسیعی برخورد می­کنند ازجمله: چگونه می­توانیم جامعه را پیش ببریم، چگونه روابط اجتماعی می­توانند بهبود یابند یا اینکه یک حکومت عادلانه و منصفانه چگونه به نظر می­رسد. کاربرد آرمان­شهرها، الهام بخشیدن به افراد برای تفکر در مورد جهانی بهتر و نیز انتقاد از جهان موجود است. هرچه آرمان­شهر عینی­تر و دقیق­تر باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که اندیشه­ها را در مورد کمبودهای وضعیت جاری ما تحریک کند و به ما به‌منظور مبارزه برای یک آینده بهتر انگیزه بخشد.

آرمان‌شهر دوره رنسانس بیشتر به‌صورت کثیرالاضلاع یا چند گوشه با استحکامات ستاره­ای شکل و با یک مرکز اصلی تصور و ساخته می­شد. مرکز شهر در بیشتر موارد با خیابان­های شعاعی به اطراف شهر متصل می­شد. اگر در اروپای قرون‌وسطی مجلل‌ترین و مهم­ترین بنای شهر، کلیساها بودند، در دوره رنسانس قصرهای بزرگ حاکمان و خاندان­ها به­عنوان نماد زنده و فعال شهر محسوب می­شدند. به دلیل قدرت سیاسی پادشاهان، شاهزادگان و خاندان­های معروف، همه خیابان­های اصلی شهر به قصر حکومتی ختم می­شد.

اصولاً اندیشه ایجاد دنیایی که بر آن عدالت حکم‌فرما باشد، همواره موردتوجه متفکران و اندیشمندان بوده است، چنانچه افلاطون هم در 2500 سال پیش همین آرزو را برای ابنای بشر در دل می­پرورانده است.

 از دید متفکران دیگر نیز این مقوله به‌نوعی موردبررسی قرارگرفته است، به­گونه­ای که نخستين بار آرمان‌شهر اسلامي تحت عنوان مدینه فاضله توسط ابونصرمحمد فارابي مطرح شد. حکیم ابونصر فارابی از «مدینه فاضله­ای» نام می­بَرد که شهری است با فرمانروایی «حاکمی» با ویژگی­های عقل و حکمت و علم و فضیلت بر مردمانی بافضیلت که اگر مردمانی بافضیلت در جایگاهی زیر این فرمانروایی گرد هم‌آیند نام آن جایگاه، مدینه فاضله است. یکی از بارزترین ویژگی­هایی که فارابی برای مدینه فاضله ذکر می­کند مسائل اجتماعی است که شامل  تفکر حاکم بر شهر (اعم از مدیر و اهل شهر) است که مدیریت شهر، حقوق اهل شهر، ویژگی­های روانی شهروندان و اخلاق و مبانی رفتاری آنان از بارزترین مصادیقی هستند که از این تفکر تأثیر می­پذیرند[3].

فارابی اندیشه­های عمیقی پیرامون اتوپیا یا شهر اخلاق داشته است اما در فلسفة اسلامی ما، شهر اخلاق شهری برآمده از سرزندگی، حیات طیبه، نشاط، رشد و تعالی انسان در سایه عقلانیت مادی و معنوی است.

ابن خلدون از متفکران دیگری است که بيش از آن‌که فيلسوف نظري باشد، اهل عمل و مذاكره و فيلسوف اخلاق اجتماعي است. او آرمان‌شهر را جايي می­داند كه آباد باشد، عمران آن حفظ شود و همواره درحال‌توسعه باشد، به عبارتی فلسفة چنين شهري بيشتر در پيوند با روزمرگی و عمل روزانه است[4]. اندام­هاي شهري تا آنجا براي وي اهميت دارند كه به­عنوان عناصر تکمیل‌کننده پيكرة شهر مطرح‌شده باشند و هركدام از آن‌ها به‌خودی‌خود و به‌صورت مستقل، فاقد هرگونه عملكرد و كارايي مي­باشند. چنين ديدگاه فرانگر و جامعي باعث شده است تا بسياري از نكات و مسائل ذي­مدخل در امر شكل­گيري و توسعه و استمرار حيات شهرهاي معاصر ابن خلدون از ديد وي پوشيده بماند[5].

شيخ بهايي عمدتاً بر ميهن آشنا و سرزمين ناكجاآباد نظر دارد. او در اين راه به چنان درجه­اي از كمال روحي در وراي اصول و قواعد نظري رسيده كه همه آثارش سرشار از ارزش­هاي معنوي است. شيخ بهايي نيز به نقش نبوت و امامت و جايگزيني در دوران غيبت مي­پردازد. وي منزلت حكومت و جايگاه حاكم در جامعه بشري را نسبت به رعیت مانند روح براي جسد و سر به بدن دانسته است. همان­گونه كه حيات جسم بدون روح، امري ناممكن است، حيات و نظم اجتماعي نيز بدون وجود و حضور شهر، يار ناشدني است. اگرچه وي درباره شرايط و صفات حاكم اسلامي در زمان غيبت سكوت كرده است، حكومت ظلم را نيز رد مي­كند[6].

2-4-2-1- مطلب درسی 1: آرمان‌شهر اسلامی

در اکثر تفکرات اندیشمندان درباره شهرها به­عنوان عالی­ترین تمدن بشری، انسان، کالبد و رفتار، در ایجاد فضای کالبدی شهر نقش اساسی داشتند[7]؛ اما شهرهای اسلامی با تکیه ‌بر شکل و الگوی فرهنگی جدید، ویژگی­هایی دارد که بیان‌کننده تفاوت ماهوی آن با شهرهای غربی در زمینه­های کالبدی و اجتماعی است[8]. در این شهرها، سه عنصر جهان­بینی توحیدی، اخلاق و رفتار اسلامی و عمل و ارتباط اسلامی با عالَم بیشترین نقش را در شکل­گیری شهرها دارند[9]. تفسیر توحیدی برآمده از جهان­بینی توحیدی در کنار نمادهای آیینی و شعایر دینی، می­تواند مجموعه پیروان یک دین را به­صورت منسجم در شکل­دهی ارزش­ها و هنجارهای اجتماعی یاری رساند و منجر به شکل­گیری سبک زندگی دینی و اسلامی گردد[10]، به­گونه­ای که بر مبنای این جهان­بینی توحیدی، اخلاق و رفتار اسلامی ترسیم شود و منجر به شکل­گیری شهر اخلاق و سبک زندگی اسلامی گردد.

به‌طورکلی سه عنصر انسان، رفتار و کالبد در ایجاد فضای کالبدی شهر دخیل می­باشند اما در شهر اسلامی سه عنصر جهان­بینی توحیدی، اخلاق و رفتار، عمل و ارتباط اسلامی با عالم در شکل­گیری آن سهیم هستند. اگر این سه عنصر را به­صورت دوایر متقاطعی نشان دهیم، بهترین حالت وقتی است که سه دایره بر هم منطبق باشند. در سطوح مشترك این دوایر، چهار نوع شهر براي جامعه اسلامی قابل‌شناسایی است: یکی شهري که در آن انسان­هایی معتقد به اصول اساسی اسلام، زندگی و بر اساس دستورات اسلام عمل می­کنند که آن را «شهر مسلمانان» می­نامیم. دیگري شهري است که در آن مسلمانان در کالبدي اسلامی، زیست می‌کنند که با عنایت به دستورات اسلامی بناشده است و می­توان آن را «شهري براي مسلمانان» نامید، سومین محدوده که آن را «شهري براي مسلمانی» می­نامیم، نشانگر شهري است که در آن رفتار اسلامی جریان دارد و کالبد شهر نیز بر اساس اصول و ارزش‌هاي اسلامی ساخته‌شده است. درنهایت فضاي مشترك سه دایره به‌عنوان «شهر آرمانی اسلامی» است که در آن مسلمانان موحد بر اساس دستورات و اخلاق اسلامی رفتار و عمل می­کنند و درعین‌حال توانسته­اند با ایجاد کالبدي مناسب که تجلی گاه ارزش‌هاي اسلامی است، آنان را در مسلمان زیستن یاري نمایند.

از سوی دیگر آرمان­شهر اسلامی داراي دودسته ویژگی­های ظاهري و باطنی است که ویژگی­هاي ظاهري نیز درواقع منتج از ویژگی­هاي باطنی و معنوي آن می­باشد. ویژگی­هاي باطنی و معنوي آرمان­شهر اسلامی، ریشه در جهان­بینی آن و دیدگاه معمار مسلمان درباره شهر آرمانی دارد. ویژگی­هاي باطنی شهر اسلامی به‌واقع، ویژگی­هاي توصیف‌شده در قرآن، از بهشت جاویدان است که با استفاده از عناصر طبیعی و مصنوع دنیوي، آرمان­شهر را به­صورت تصویري از بهشت و جایگاهی درخور انسان به‌عنوان جانشین خداوند در زمین، ترسیم کرده است. به‌عبارت‌دیگر آرمان­شهر اسلامی، «شهری بهشت گونه» است که برخلاف نظر بعضی از افراد که گمان می­کنند در شهر اسلامی از نعمت­های مادی و زیبایی­های دنیوی خبری نیست، می‌توان از آیات قرآن چنین استفاده کرد که شهر الهی نه‌تنها از بُعد معنوی بلکه از بُعد مادی نیز در اوج قرار دارد. در اینجا برخی از آیات قرآن که این ادعا را ثابت می­کند ارائه‌شده است[11]:

الف) مطلوب بودن آنکه شهر بهشت گونه باشد.

در قرآن منظر زیبا، سرسبزی، نعمت و پاکیزه بودن شهر، مطلوب شمرده‌ شده است و فقط شرط آن را شکر الهی می­داند. آیه 15 سوره سبأ مؤید این مطلب است:

﴿لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ في‏ مَسْکَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمينٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ﴾

«مردم سبا را در مساكنشان، نشانه­ای (از قدرت الهی) بود. دو بوستان داشتند يكي از جانب راست و يكي از جانب چپ، ازآنچه پروردگارتان به شما روزي داده است بخوريد و شكر او به‌جای آوريد. شهري خوش و پاكيزه و پروردگاري آمرزنده.»

همچنین خداوند می­فرماید:

﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾[12]

«بگو چه كسي زينت الهي و روزي‌هاي پاكيزه را كه براي بندگانش برآورده، حرام كرده است؟ بگو آن (زینت­های الهی) در زندگاني دنيا براي مؤمنان است و نيز خالص آن در روز رستاخيز.»

بدون شک یکی از مهم­ترین مصادیق زینت­های الهی و روزی­های پاکیزه برای مؤمنین، شهری است که بهشت گونه باشد.

ب) امکان آنکه شهر بهشت گونه باشد.

﴿وَلَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَكُمْ فِيهَا مَعَايِشَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ﴾[13]

«و به تحقیق، ما شما را در زمین تمکین دادیم و برای شما در زمین معاش قراردادیم ولی کمی از شما شکرگزارید.»

تمکین یعنی کسی را در محلی جای دهند و تمام وسایل و ابزار را در اختیار او بگذارند و موانع کار او را نیز برطرف کنند[14].

خدا زمین و نعمت­ها را مسخر انسان قرار داده است ازاین‌رو بنا بر مشیت خداوند، انسان می‌تواند بهترین استفاده را از امکانات بنماید و محیط مطلوب (شهری بهشت‌گونه) را برای زندگی خود ایجاد نماید.

همچنین آیه 96 سوره اعراف نیز این حقیقت را خاطرنشان می­کند که اگر انسان­ها ایمان و تقوای الهی داشته باشند امکان آنکه نعمت­های الهی از زمین و آسمان بر آن‌ها نازل شود (و درنتیجه شهری بهشت گونه برای خود بسازند) وجود دارد:

﴿وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُري‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا يَکْسِبُونَ﴾[15]

«چنانچه مردم شهر و ديار، همه ايمان آورده و پرهيزگار مي­شدند، ‌ما درهاي بركات آسمان و زمين را بر روي آن‌ها مي­گشوديم؛ ولیکن چون «آيات و پيغمبران ما را» تكذيب كردند ما هم آنان را به كيفر كردار زشت رسانديم.»

اصولاً اینکه خداوند طبق آیه 61 سوره هود به انسان­ها مأموریت عمران و آبادانی در زمین را داده است و نخواسته است که انسان­ها به حداقل آبادانی بسنده کنند، می­توان نتیجه گرفت هرقدر که انسان (با تمکنی که خدا به او داده است) زمین را بیشتر آباد کند به مأموریت خود بهتر عمل کرده است:

﴿اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا﴾[16]

«خداي يگانه را كه جز او خدايي نيست پرستش كنيد كه شما را از خاك بيافريد و براي عمارت و آباد ساختن زمين برگماشت.»

2-4-2-2- مطلب درسی 2: آرمان‌شهر مهدوی

انگیزه نهايي بعثت پيامبران، پيروزي دين خدا بر همه مكاتب باطل و منسوخ است و مهم­ترين عامل تحقق چنين حكومتي نيز رهبري انسان­هاي معصوم و به­ويژه حضرت وليعصر (عج) است.[17]

حضرت وليعصر (عج) به‌عنوان انسان كامل، رهبري مدینه فاضله را بر عهده دارد و داراي دو ويژگي محوري است: 1- بُعد علمي 2- بُعد عملی؛ در حقیقت با دو رسالت عمده و محوري، مدینه فاضله را تشكيل داده و پيشرفت و تكامل آن را مديريت مي‌كند؛ يكي رسالت حراست از وحي و اقامه معارف آن و ديگري رسالت حراست از سلامت عقل و بصير بشريت. وي از اين دو مأموريت با عنوان نخستين سرفصل­هاي حكومت حق مهدوي و مبناي هندسه دولت كريمه ياد مي­كند[18].

ازآنجاکه به استناد قرآن تمام انسان­ها بالقوه خلیفه الهي هستند، مي­توان اين­گونه نتيجه گرفت كه هنگامی‌که انسان­ها در پرتو خليفه الله بالفعل (انسان كامل) رشد يافتند و مقام خليفه الهي در آن­ها نيز به‌گونه‌ای تحقق يافت، بروندادي وجود خواهد داشت به نام مدینه فاضله؛ هرچند بهشتي برتر از اين مدینه زميني نيز وجود دارد و منتظر آن‌هاست.

اولين هدف نظام اسلامي دوران غيبت نيز مي­تواند ساختن مدینه فاضله باشد؛ يعني تربيت انسان­هاي سالم و فاضل. انبياء آمدند براي تأسيس مدینه فاضله. گرچه شرايط و اركان بي­شماري دارد ولي نخستين ركن و نخستين شرط و مهم­ترين اصل، انسان­هاي آزاد و آزاده­اند و انسان­هاي آزاده در سایه تهذيب اخلاق، آزاد مي­شوند. كار با يُمن و بركت، انسان را آزاد مي‌كند و كار زشت انسان را برده مي­كند. برده، توانِ ساختن مدینه فاضله را هرگز نخواهد داشت. او اصل گوهر خويش را به‌رایگان فروخته است، چه رسد به آب‌ وخاکش، چه رسد به معدنش، چه رسد به فضاي باز سياسي­اش و رعايت حقوق فرد و جامعه و تأمين همه مظاهر تمدن، از فروعات خلیفه‌اللهی شدن افراد آن جامعه آرماني می‌باشد[19].

ویژگی­های کلی آرمان‌شهر مهدوی را می­توان در موارد زیر خلاصه نمود:

1- جهان‌شمول بودن و حکومت جهاني: آرمان‌شهر مهدوی، آرمان‌شهری جهاني است و همه زمين بر پهنه حکومت عدل و داد آن بزرگوار خواهد بود. دين اسلام در سراسر زمين احيا و جهان‌شمول خواهد گشت. جهان‌شمولی آرمان‌شهر مهدي موعود ­(عليه­السلام) و جهاني بودن حکومت آن حضرت سبب احياء دوباره اسلام، يکساني دين در تمامي زمين، يکسان بودن دستورها و برچيده شدن دستورات متناقض، رهبريت یگانه زمين، انطباق مردم با احکام و فرمان­ها و قوانين جهاني آرمان‌شهر ديني و ... خواهد گرديد.

رسول خدا (ص) فرمودند:

﴿و يخرج له الارض افلاذ کبدها ويحثوالمال حثوا ولايعده عدا﴾[20]

«زمين در آن عصر قطعات کبد خود (گنج­هایش) را براي او بيرون مي­فرستد و او ثروت بدون شماره و محاسبه در ميان مردم پخش مي­کند.»

مراد از اين روايت بهره­گيري از تمامي قابليت­ها و قدرت­ها و نيروهاي مادی در آرمان‌شهر اسلامي مهدي موعود ­(عليه­السلام) است. از ويژگي­هاي اين نکته، برخورداري تمامي زمين از نعمت­ها و نيز عمران و آبادي زمين است و نشانگر رفاه اقتصادي بی‌سابقه مردم زمين و سخاوتمندي و محبت صاحب‌الزمان ­(عليه­السلام) بر تمامي مردم زمين است. از پيامبر اکرم (ص) ذکرشده است که فرمودند:

«امت من در زمان مهدي از چنان نعمتي برخوردار شود که مانند آن را هرگز برخوردار نشده باشند، آسمان باران بر سر آنان فروریزد و زمين هيچ گياهي را نگاه نداشته، مگر اينکه آن را می‌رویاند.»[21]

2- تکامل شگرف علوم در آرمان‌شهر اسلامي مهدي موعود؛ در روايتي از امام جعفر صادق ­(عليه­السلام) آمده است:

«دانش بیست‌وهفت حرف (شعبه و شاخه) است و مجموع آنچه پيامبران آورده­اند دو حرف است و مردم تا آن روز بيش از دو حرف را نمي­دانند و چون قائم قيام کند بیست‌وپنج حرف بقيه را برون آورده و در ميان مردم منتشر مي­سازد و بدين­سان مجموع بیست‌وهفت جزء دانش را نشر مي­دهد.»[22]

اين روايت حکايت از تحول علوم توسط آن حضرت و جهشي عظيم در پيشرفت زندگي بشريت در تمامي زواياي زندگي بشري دارد. آرمان­شهر اسلامي مهدي موعود، شهر نهايت علوم و دانش بشري است. ارتباطات جمعي، ابزارهاي بصري، سيستم­هاي اقتصادي، حکومتي، قضاوتي، اجتماعي و غيره همگي با تحولي عظيم در آرمان‌شهر روبرو مي­شوند. آرمان‌شهر مهدي موعود ­(عج) تحقق ابعاد بهشت آسماني در قالبي زميني است.

3- اتصال آرمان‌شهر اسلامي مهدي موعود به عالم­هاي بالا و عالم شهود و غيب: آرمان‌شهر اسلامي مهدي موعود ­(عج)، تجسم کالبدي نقطب آرماني انديشه­هاي بشري است. آرمان‌شهر مهدي موعود ­(عج) هم امکان اتصال با آسمان­ها و سیارات و کهکشان­ها در سایه پيشرفت شگفت­انگيز علوم به دست آن بزرگوار را داراست و هم امکان اتصال و حرکت از جهان ماده به غيب و رسيدن به شهود معنا را دارد.

[1]. تئوري و نقد معماري، ص 16.

[2]. معنا در معماری غرب، ص 89.

[3]. سير تفکرات پيرامون مدینه فاضله در جهان اسلام، آموزه‌های فلسفي اسلامي، ص 5.

[4]. مدينه فاضله در متون اسلامي، ص 25.

3. شهر از ديدگاه ابن خلدون، ص 45.

[6]. مدينه فاضله در متون اسلامي، ص 25.

[7]. بررسی چگونگی شکل­گیری شهرهای اسلامی و ویژگی­های آن، همایش ملی آرمان‌شهر اسلامی، ص 126.

[8]. ماهيت اجتماعي شهر اسلامي، ص 2.

[9]. بررسی چگونگی شکل­گیری شهرهای اسلامی و ویژگی­های آن، همایش ملی آرمان‌شهر اسلامی، ص 126.

[10]. نقش و جایگاه سبک زندگی در فرآیند شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی، ص 14.

[11]. لازم به ذکر است در مورد اینکه شهر اسلامی باید تا حد امکان از ویژگی­های معنوی بهشت مانند عبادت محوری، ذکر، امنیت و ... برخوردار باشد بحثی نیست و نیاز به اثبات ندارد امّا اینکه شهر اسلامی باید ویژگی­های مادّی بهشت را داشته باشد موردبحث است و باید برای اثبات آن دلیل، اقامه کرد. ازاین‌رو در این بخش آیاتی که بر ویژگی­های مادّی شهر بهشت گونه تأکید دارد ذکر می­شود.

[12]. سوره اعراف، آیه 32.

[13]. سوره اعراف، آیه 10.

[14]. تفسیر مهر، ج 3، ص 224 پاورقی.

[15]. سوره اعراف، آیه 96.

[16]. سوره هود، آیه 61.

[17] تفسیر موضوعی قران، ج 10، ص 94.

[18]. همان، ص 254.

[19]. تفسیر موضوعی قران، ص 94.

1.  بحار الانوار، ج ‏51، ص ‏68.

2. التشریف بالمنن ، ج 1، صفحه 149.

3. بحارالانوار، ج 52، ص 336.