مقدمه
1401/07/06 11:30فصل قبل
هدف از این فصل آن است که مدرسین محترمی که تصمیم دارند با جهت‌گیری الهی ـ فرهنگی تدریس نمایند و تمایل دارند برخی از معارف دینی، اخلاقی و فرهنگی را هنگام تدریس برای دانشجویان مطرح نمایند؛ بتوانند با استفاده از مواردی که به‌عنوان «پیشنهاد» در این فصل آورده شده است؛ این مهم را انجام دهند. در این فصل ما برای بیان مطالب دینی در خلال مباحث درسی از دو شیوه پیوند و گریز استفاده می‌کنیم؛ اما توضیح هرکدام به این شرح است:
پیوند: هرگاه متناسب با مطلب درسی، آیه یا حدیث آورده شود، به آن، «پیوند الهی» گفته می‌شود. گاهی نیز مطلب مرتبط، یک نکته تاریخی، اخلاقی یا تربیتی هست که به آن «پیوند فرهنگی» گفته می‌شود.
گریز: هرگاه نتوان آیه یا حدیث متناسب با مطلب درسی پیدا کرد؛ به‌تناسب مطلب درسی یک مطلب دینی یا اخلاقی (از باب تشبیه و امثال آن) ذکر می‌شود به‌عبارت‌دیگر گریز یعنی انتقال هدفمند و پیش‌بینی‌شده، از مطلب مورد بحث به مطلب مورد نظر با در نظر گرفتن تناسب که در اینجا منظور، انتقال از مطلب درسی به مطلب دینی یا اخلاقی است.
استفاده از پیوند به علت ارتباط مستقیم با مطلب درسی، نیاز چندانی به توضیح چرایی استفاده از آن ندارد؛ اما گریز به علت ارتباط غیرمستقیم با بحث، نیاز دارد «چرایی استفاده از این روش» برای خوانندگان محترم توضیح داده شود.
آموزش به دو شیوه رسمی و غیررسمی تقسیم می‌شود. متخصصان مربوطه معتقدند آموزش رسمی، «اطلاعات» را افزایش می‌دهد و آموزش غیررسمی، چون به‌صورت ضمنی است می‌تواند به «باور» تبدیل شود.[1] به‌عنوان‌مثال اگر معلّم قرآن در مورد اهمیّت و احترام قرآن در کلاس توضیح دهد این شیوه، شیوه رسمی است؛ اما اگر معلمِ درسی غیر از قرآن، در کلاس خود، گفتار یا رفتاری مبتنی بر احترام به قرآن انجام دهد، این آموزش، غیررسمی محسوب می‌شود.
ازاین‌رو هرگاه استاد درس تربیت‌بدنی در هنگام تدریس، با رعایت تناسب و با استفاده از ذوق سلیم، مطلبی اخلاقی، تربیتی یا دینی را مطرح نماید، دانشجویان آن مطلب را از استاد درس تخصصی خود بهتر و راحت‌تر می‌پذیرند. چرا که شغل رسمی او آموزش مباحث دینی و اخلاقی نیست و در این کار نفع شخصی برای او متصور نبوده یا لااقل کمتر متصور است.
دلیل دیگر آنکه در نگاه الهی، غفلت مذموم شمرده شده و توجه به خدا، آخرت و دین مطلوب است. ازاین‌رو مؤمن چشم عبرت‌بین دارد و از مسائل دنیوی به مسائل اخروی و از امور مادی به امور الهی منتقل می‌شود و دیگران را نیز منتقل می‌نماید.
با دقت در آیات و احادیث معصومین به موارد فراوانی از این نوع گریزها برمی‌خوریم که در اینجا برخی موارد به‌عنوان نمونه ذکر می‌شود. مثلاً خداوند در قرآن هنگام برشمردن نعمت لباس و ذکر فواید آن بلافاصله مخاطب را از لباس ظاهری به لباس معنوی منتقل می‌نماید؛ آنجا که می‌فرماید:
«يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا ۖ وَلِبَاسُ التَّقْوَىٰ ذَٰلِكَ خَيْرٌ ۚ ذَٰلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ[2]؛ای فرزندان آدم در حقیقت ما برای شما لباسی فرو فرستادیم که عورت‌های شما را پوشیده می‌دارد و [برای شما] زینتی است ولی بهترین جامه، لباس تقوا است این از نشانه‌های [قدرت] خداست؛ باشد که متذکر شوند.»
همچنین خداوند هنگام بیان نعمت باران و رویاندن گیاهان به قدرت خود، بلافاصله مخاطب را به بیرون آوردن مردگان از زمین به قدرت خود منتقل می‌کند؛ آنجا که می‌فرماید:
«وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ ۖ حَتَّىٰ إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ ۚ كَذَٰلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَىٰ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ[3]؛ و اوست که بادها را پیشاپیش [باران] رحمتش مژده‌رسان می‌فرستد تا آنگاه‌که ابرهای گرانبار را بردارند، آن را به‌سوی سرزمینی مرده برانیم و از آن باران فرود آوریم و از هرگونه میوه‌ای [از خاک] برآوریم بدین‌سان مردگان را [نیز از قبرها] خارج می‌سازیم باشد که شما متذکر شوید.»
این روش در گفتار و سیره معصومینD نیز وجود دارد، به عنوان مثال امام علی A شب عروسی، فاطمه زهراB را نگران و گریان دیدند. پرسیدند: چرا ناراحتی؟ پاسخ دادند: پیرامون حال و رفتار خویش فکر کردم و ورودم به‌جای جدید را به ورودم به خانه قبر تشبیه کردم. تو را به خدا سوگند می‌دهم که بیا تا به نماز بایستیم و با هم در این شب خدا را عبادت کنیم. [4]
در این جریان حضرت زهراB از یک امر دنیوی به یک امر اخروی منتقل شدند.
در موردی دیگر حضرت امیرA هنگام سخن در مورد حمام که یک امر دنیوی است خود و مخاطب را به یک امر اخروی منتقل نمودند و فرمودند:
«چه خوب جایی است حمام که آتش دوزخ را به یاد می‌آورد و چرک را می‌برد». [5]
معلم بزرگ اخلاق و عرفان، میرزا جواد ملکی تبریزی در شرح این حدیث می‌نویسد:
«اشارات دیگر این‌که کسانی که مراقب اعمال و رفتار خود باشند حمام، آتش را به یادشان می‌آورد پس آن‌کس که در حمام درآید و به فکر آتش دوزخ نیفتد از زمره غافلان است». [6]
روش استفاده از گریز که در این کتاب مدنظر قرار گرفته است، الهام گرفته از روش قرآن و عترت است. البته رعایت تناسب بین مطلب درسی و مطلب دینی یک اصل مهم است که سعی شده در این کتاب رعایت شود؛ اما واقع مطلب آن است که هیچ معیاری جز ذوق سلیم برای رعایت این تناسب وجود ندارد. ازاین‌رو سعی شده است با کار گروهی و در نظر گرفتن چند سلیقه تا حد امکان این مهم رعایت شود؛ هرچند مسلماً نواقصی وجود دارد که امیدواریم خوانندگان محترم با ذوق و سلیقه خود و ارائه پیشنهادهای تکمیلی به غنای کار بیفزایند.
برای تدوین این فصل رعایت یک سری اصول لازم بود که در اینجا به پاره‌ای از آن‌ها اشاره می‌شود:
- مطالب درسی و دینی با ذکر منبع آورده شود.
- حتی‌الامکان از مطالب وب‌سایت‌های اینترنتی به‌عنوان منبع استفاده نگردد و به کتاب ارجاع داده شود.
- قبل از هر مطلب برای آن شناسنامه (نام درس، سرفصل مربوطه و عنوان مطلب درسی) ذکرشده باشد تا خواننده بتواند به‌راحتی موضوع موردنظر خود را پیدا کند.
- مطلب درسی کوتاه و گویا باشد (به‌اندازه‌ای باشد که برای استاد این رشته نیاز است نه بیشتر).
- مطلب دینی کوتاه و گویا باشد (به‌اندازه‌ای باشد که فرصت زیادی از کلاس را به خود اختصاص ندهد).
- در بخش مطلب دینی حتی‌الامکان از واژه‌ها و ادبیات آن رشته استفاده شود.
- مطالبی که برای جهت‌گیری دینی ـ فرهنگی آورده می‌شود، متنوع باشد از قبیل معرفت دینی، خداشناسی، اخلاقی، تربیتی و آموزنده.
- جمله ربط بین مطلب درسی و مطلب دینی وجود داشته باشد تا استاد هنگام تدریس بتواند بین این دو مطلب ارتباط برقرار کند.
- توضیحات دینی (توضیحاتی که برای خواننده کتاب لازم و مفید است و اما فرصت مطرح کردن آن در کلاس درس وجود ندارد) در بخشی تحت عنوان، جهت مطالعه بیشتر آورده شود.
- ترجمه روان آیات و احادیث آورده شود.
- در صورت امکان، برای فهم بهتر مطلب از تصویر استفاده شود.
- در این فصل تعدادی از دروس تخصصی رشته تربیت‌بدنی (مقطع کارشناسی) انتخاب و برخی از مباحث، بر اساس سرفصل‌های مصوب وزارت علوم ذکر گردیده و پیوند و گریز مرتبط با آن آورده شده است.
سرفصل‌های وزارت علوم
- اصول و فلسفه و اهداف تربیت‌بدنی از دیدگاه مکتب اسلام.
- شناخت اوقات فراغت و نقش ورزش در این زمینه.
- رفتار فردی و اجتماعی در محیط ورزش.
- موضوع ایمنی و بهداشت در محیط ورزش.
- اصول حفظ و نگهداری سلامت و تناسب بدن و کنترل وزن.
- وضعیت بدنی مطلوب، ناهنجاری‌های وضعیتی بدن و حرکات *اصلاحی.
- روش‌های صحیح انجام حرکات در فعالیت‌های روزمره زندگی *از قبیل خوابیدن، نشستن، ایستادن، راه رفتن.
- بلند کردن اجسام.
- اصول خودآزمایی جسمی و حرکتی.
- ورزش و درمان بیماری‌ها.
[1] . ر.ک روانشناسی رشد، ص160
[2]. اعراف/ 26.
[3]. اعراف/ 57.
[4]. «تَفَکَّرْتُ فی حالی وَ اَمْری عِنْدَ ذَهاب عُمْری وَ نُزُولی فی قَبْری فَشَبَّهْتُ دُخُولی فی فِراشی بِمَنْزِلی کَدُخُولی اِلی لَحَدی وَ قَبْری فَاُنْشِدُکَ اللَّهَ اِن قُمْتَ اِلَی الصَّلاة فَنَعْبُد اللَّهَ تَعالی هذِهِ اللَّیْلَة» (فرهنگ سخنان حضرت فاطمه (س)، ج1، ص21).
[5]. «نِعْمَ البَیتُ الحَمّامُ تُذکرُ فیهِ النّارُ و یذهَبُ بالدَّرَنِ» (من لایحضره الفقیه، ج1، ص115).
[6]. اسرار الصلاة، ص105.