همان‌گونه که بيان شد، معلم و استاد علاوه بر نقش آموزشي نقش تربيتي نيز دارد بلکه به دليل تقدّم تربيت و اخلاق بر دانش (به معناي اطلاعات)، نقش تربيتي وي مهم‌تر و مقدّم بر نقش آموزشي است. همچنين گفته شد که نقش تربيتي معلم و استاد مي‌تواند در قالب رفتاري يا گفتاري باشد. از آنجا که رسالت اين کتاب کمک به مدرّسان محترم در ايفاي نقش تربيتي در قالب گفتاري است، از اين رو در کتاب حاضر فقط به مباحث گفتاري پرداخته شده است و بخش رفتاري به کتاب‌ها و منابع مربوطه (مانند آداب تعليم و تربيت يا اخلاق حرفه‌اي) که در اين زمينه وجود دارد يا مي‌تواند تأليف شود، واگذار شده است، اما بايد توجه داشت که بخش رفتاري بسيار مهم و تأثيرگذار است و بدون آن گفتار معلم و استاد کم تأثير يا بي‌تأثير مي‌شود و حتي ممکن است گاهي نتيجه عکس بدهد.

در روايتي از امام صادق g نقل شده است که «مردم را با غير از زبانتان (اعمالتان) به سوي خداي متعال دعوت کنيد» [1] به اين معنا که مردم را با علاوه بر گفتار، با اعمال خود به سوي خير و خوبي دعوت نماييد. چرا که مردم بايستي ورع و تقوا، تلاش در راه حق، نماز و امور خير را هم در اعمال شما مشاهده نمايند و اين باعث انگيزه حرکت مردم به سوي حق است.

البته لازم به ذکر است که هرکدام دعوت‌هاي گفتاري و رفتاري در جاي خود لازم است مورد استفاده قرار گيرند هر چند که دعوت رفتاري از مرتبه بالاتري برخوردار است.

با توجه به نکات ذکر شده، برخي نکات به صورت فهرست‌وار ذکر مي‌شود. اميد آنکه خداوند متعال به خوانندگان عزيز توفيق عمل عنايت فرمايد.

برخي از وظايف معلمان و اساتيد که عمل به آن در تربيت دانشجويان اثر دارد:

حسن خلق و خوش‌رفتاري

تواضع

عدالت (ظلم نکردن به دانشجو)

رعايت تساوي و مساوات بين دانشجويان در ياددادن و حتي نگاه کردن به آن‌ها

دوري از مواضع تهمت

نظم در ورود و خروج

حضور در کلاس با مطالعه‌ي قبلي

اخلاص در عمل (اخلاص در تدريس و...)

رعايت احکام شرعي

سخاوت علمي (انفاق علم)

خوش‌زباني و عفت کلام

آراستگي

جرئت علمي (مقلّد نبودن در مسائل علمي)

آزادانديشي (جزم‌انديش نبودن)

شجاعت علمي (اعتراف به‌اشتباه، اعتراف به درست بودن نظر دانشجو در جاي خود، گفتن «نمي‌دانم» در مواقع لزوم)

پاک و باصفا بودن (داشتن معنويت)

صداقت

اهل عمل بودن

وارستگي (دنياپرست نبودن)

ادب

استمرار علم‌آموزي (به‌روز بودن اطلاعات رشته تخصصي خود)

پرهيز از جدل و ستيز در بحث

اطمينان از صلاحيت علمي خود براي تدريس درس مربوطه

عشق و علاقه به علم و معلّمي

دوست داشتن دانشجويان خود و دلسوزي نسبت به آنان

توجه به حالات روحي و مشکلات احتمالي دانشجويان در حدّ امکان

اطلاع از نام و مشخصات دانشجو

در نظر گرفتن استعداد دانشجويان هنگام تدريس

احترام به دانشجو و اهميت دادن به افکار و نظرات او

ارجاع دادن به استاد بهتر، در صورت لزوم

ياد کردن ساير اساتيد و همکاران به نيکي

تکريم و احترام نسبت به دانشمندان ازجمله دانشمندان رشته خود

تقبيح و تحقير نکردن علومي که خود در آن‌ها تخصص ندارد

وقار و متانت

تعيين و تنظيم نحوه نشستن خود و دانشجويان

احترام ويژه به شاگردان بافضيلت و قدرداني از امتيازات آن‌ها

استفاده از بهترين قواعد و روش تدريس و تفهيم

توجه به فضا، هوا، دما و نور کلاس

رعايت تناسب صدا با محيط درس

مراعات کلاس‌هاي مجاور

آماده کردن کلاس براي مدرّس بعدي (پاک کردن تخته سفيد و...)

اهميت دادن به نظم دانشجويان در ورود و خروج، رعايت سکوت و...

حوصله و مدارا در پاسخگويي به سؤالات دانشجويان

ايجاد روحيه پژوهشگري و تحقيق در دانشجويان به‌جاي روحيه حفظ کردن

تربيت عقلاني دانشجو و پرورش عقل وي در کنار آموختن علم

اعلان پايان کلاس با دعا يا صلوات

توقّف در کلاس، بعد از پايان درس

اساتيد محترم مي‌توانند جهت مطالعه بيشتر به کتاب‌هاي مربوطه از جمله ترجمه کتاب «مُنيه المُريد» تأليف شهيد ثاني که با نام آداب تعليم و تربيت در اسلام، توسط حجت‌الاسلام‌والمسلمين دکتر سيد محمدباقر حجتي ترجمه شده است مراجعه نمايند.

[1]. «كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُم‏» (الکافي، ج2، ص78).