متالورژي و مواد در اسلام
1401/07/26 12:36فصل قبل
بعد از ظهور اسلام، جوامع اسلامي از ابعاد مختلف علمي از جمله علوم فني و علوم مربوط به مواد و متالورژي پيشرفت‌هاي زيادي نمودند. در اينجا به پاره‌اي از اين موارد اشاره مي‌کنيم.
متالورژي و مواد در قرآن کريم
اگرچه قرآن؛ کتاب متالورژي، فيزيک، شيمي و ... نيست و به‌منظور هدايت و تربيت بشر نازل شده است، اما در عصري که جاهليت بر جهان سايه افکنده بود و دانشمندان به جرم دانستن و بيان عقايد خود در دادگاه‌هاي تفتيش عقايد محاکمه و مجازات مي‌شدند؛ قرآن کريم با روشنگري‌هاي علمي خود به تکريم جايگاه علم و تفکر پرداخت و بشر را در عرصه‌ي مبارزه با جهل و ظلمت رهبري نمود. در زير به نمونه‌هايي از اشاره‌هاي قرآن درزمينه علم مواد و متالورژي مي‌پردازيم.
آهن در قرآن
در سوره حديد به خوبي از اهميت آهن و منافع آن براي انسان ياد مي‌نمايد:
«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ انّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ[1]؛ بيقين فرستادگانمان را با دليلهاى روشن (معجزه‌آسا) فرستاديم و همراه آنان كتاب (الهى) و ترازو را فرو فرستاديم تا مردم به دادگرى برخيزند؛ و آهن را فرو فرستاديم كه در آن نيرويى شديد و سودهايى براى مردم است و تا خدا معلوم دارد كه چه كسى او و فرستادهاش را در نهان يارى مي‌کند؛ به‌راستي خدا نيرومندى شكستناپذير است.»
«گرچه احتمال دارد كه تعبير «انزلنا» نشان دهد كه «آهن» از كرات ديگر به زمين آمده است ولى ممکن است تعبير «انزال» در اين‌گونه موارد اشاره به مواهبى است كه از مقام بالايى به مقامات پايين‌تر اعطا مىشود و از آنجا كه خزائن همه‌چيز نزد خدا است و او است كه آهن را براى منافع گوناگون آفريده تعبير به انزال شده است، به همين خاطر در حديثى از امير مؤمنان على g در تفسير اين جمله چنين آمده: منظور از نازل كردن آهن آفرينش آن است[2]
منظور از «منافع» هرگونه بهرهاى است كه انسان از آهن مىبرد و مىدانيم اهميت آهن در زندگى انسان‌ها بهاندازهاى زياد است كه با كشف آن دوران تازهاى در تاريخ بشر شروع شد كه به دوران آهن معروف است چرا كه با اين كشف چهره زندگى انسان در تمام زمينهها دگرگون گشت و اين خود بيانگر ابعاد واژه «منافع» در آيه فوق است».[3]
در سوره سبأ آمده است که آهن را به دست حضرت داود g نرم و شکل‌پذير، گردانيديم و دستور داديم تا زره و اسلحه بسازد[4] که درحقيقت نوعي آموزش شکل‌دهي فولاد است.
آلياژسازي در قرآن
قرآن مجيد به شکلي جذاب و بسيار ساده ماجراي يأجوج و مأجوج را بيان مي‌نمايد:
«حَتَّى إِذا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِما قَوْماً لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلا[5]؛(و هم چنان به راه خود ادامه داد) تا به ميان دو كوه رسيد؛ و در كنار آن دو (كوه) قومى را يافت كه هيچ سخنى را نمىفهميدند (و زبانشان مخصوص خودشان بود)»
«قَالُوا يَا ذَا القَرنَينِ انّ يَأجُوجَ وَ مَأجُوجَ مُفسِدُونَ فِى الاَرضِ فَهَل نَجعَلُ لَكَ خَرجاً عَلَى اَن تَجعَلَ بَينَنَا وَ بَينَهُم سَدّاً[6]؛(آن گروه به او) گفتند: «اى ذوالقرنين يأجوج و مأجوج در اين سرزمين فساد مىكنند؛ آيا ممكن است ما هزينهاى براى تو قرار دهيم، كه ميان ما و آن‌ها سدّى ايجاد كنى؟!»
در تفسير اين آيه گفته شده است که: در پي‌ريزي سدِ ذوالقرنين آن‌قدر زمين را كندند كه به آب رسيدند و در درون پي کنده شده، تک‌هاي عظيم آهن قرار دادند تا به سطح رسيدند سپس با دميدن آتش اين قطعات عظيم آهن سرخ‌شده بعد مس ذوب شده به‌جاى ملات روي آن‌ها ريختند.
اين مطلب در کتاب خداوند متعال اين‌گونه آمده است:
«اَتُونِى زُبَرَ الحَدِيدِ حَتَّى اِذَا سَاوَىَ بَينَ الصَّدَفَينِ قَالَ انفُخُوا حَتَّى اِذَا جَعَلَهَ نَاراً قَالَ اَتُونِى اُفرِغ عَلَيهِ قِطراً؛ قطعات آهن را بياوريد تا ميان دو کوه پُر شود، بر آن بدميد. تا آن آهن گداخته شود. گفت: مس گداخته نزد من آريد تا بر آن بريزم.» بدين ترتيب قوم يأجوج و مأجوج در عبور از آن ناکام ماندند: «فَمَا اسطَاعُوا اَن يَظهَرُوهُ وَ مَا استَطَاعُوا لَهُ نَقباً؛ پس نه توانستند بر آن بالا روند و نه توانستند آن را نقب زنند.» جناب ذوالقرنين استحکام اين مانع و سد عظيم و ناتواني يأجوج و مأجوج در عبور کردن، بالا رفتن از آن يا نقب زدن در زير آن را لطف خداوند متعال دانسته و بر خلاف حُكّام ظالم، هيچ امري را به خود نسبت نمي‌دهد: «قَالَ هَذَا رَحمَةٌ مِن رَبِّى؛ گفت: اين رحمتي از جانب پروردگار من است.»
[1]. حديد: 25.
[2]. «فاَنزَلَهُ ذلِكَ خَلَقَهُ اِيّاهُ» (الإحتجاج على أهل اللجاج، ج1، ص 250).
[3]. تفسير نمونه، ج23، ص 373.
[4]. «وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَديدَ* أَنِ اعْمَلْ سابِغات وَ قَدِّرْ فِي السَّرْدِ؛ و آهن را براى او نرم کرديم. (و به او گفتيم): زره‌هاى کامل و فراخ بساز و حلقه‌ها را به اندازه و متناسب کن!» (سباء: 10 و 11)
[5]. کهف: 93.
[6]. همان: 94.