1- مقدمه
1401/09/28 15:53فصل قبل
هدف از این فصل آن است که مدرسین محترمی که تصمیم دارند با جهت‌گیری الهی ـ فرهنگی تدریس نمایند و تمایل دارند برخی از معارف دینی، اخلاقی و فرهنگی را هنگام تدریس برای دانشجویان مطرح نمایند؛ بتوانند با استفاده از مواردی که به عنوان «پیشنهاد» در این فصل آورده شده است این مهم را انجام دهند. در این فصل ما برای بیان مطالب دینی در خلال مباحث درسی از دو شیوه استفاده می‌کنیم: پیوند و گریز. اما توضیح هر کدام به این شرح است:
«پیوند» در اینجا یعنی آیه، حدیث، نكته اخلاقی، تربیتی یا تاریخی که با مطلب درسی ارتباط داشته باشد؛ که به آن، «پیوند الهی یا فرهنگی» گفته می‌شود. این نکات باید در ارتباط مستقیم با مطلب درسی باشد. اما اگر ارتباط مستقیم نداشته باشد و صرفاً از باب تشبیه، نکته دینی یا فرهنگی ذکر شود به آن «گریز» گفته می‌شود.
زمانی از گریز استفاده می‌شود که آیه، حدیث، نكته تاریخی، اخلاقی یا تربیتی متناسب با مطلب درسی وجود نداشته باشد یا در دسترس نباشد.
می‌توان گریز را اینگونه نیز تعریف کرد: گریز یعنی انتقال هدفمند و پیش‌بینی شده، از مطلب مورد بحث به مطلب مورد نظر با در نظر گرفتن تناسب؛ که در اینجا منظور، انتقال از مطلب درسی به مطلب دینی یا اخلاقی می‌باشد.
استفاده از پیوند به علت ارتباط مستقیم با مطلب درسی، نیاز چندانی به توضیح چرایی استفاده از آن‌ها ندارد اما گریز به علت ارتباط غیرمستقیم با بحث، نیاز دارد «چرایی استفاده از این روش» برای خوانندگان محترم توضیح داده شود.
آموزش به دو شیوه رسمی و غیر رسمی تقسیم می‌شود. متخصصان مربوطه معتقدند آموزش رسمی، «اطلاعات» را افزایش می‌دهد و آموزش غیر رسمی، چون به صورت ضمنی است به «باور» تبدیل می‌شود. به عنوان مثال اگر معلّم قرآن در مورد اهمیت و احترام قرآن در کلاس توضیح دهد این شیوه، شیوه رسمی به شمار می‌رود، در حالی که اگر معلمِ درسی غیر از قرآن، در کلاس خود، گفتار یا رفتاری مبتنی بر احترام به قرآن انجام دهد، این آموزش، غیر رسمی محسوب می‌شود.
به عنوان مثال هرگاه استاد درسِ ریاضی در هنگام تدریس، با رعایت تناسب و با استفاده از ذوق سلیم، مطلبی اخلاقی، تربیتی یا دینی را مطرح نماید، دانشجویان، آن مطلب را از استاد درس تخصصی خود بهتر و راحت‌تر می‌پذیرند. چرا که شغل رسمی او آموزش مباحث دینی و اخلاقی نیست و در این کار نفع شخصی برای او متصور نیست یا لااقل کمتر متصور است. آموزش غیررسمی ماندگارتر و مؤثرتر است. پس تأثیرگذاری بیشتر در این روش یکی از دلایل استفاده از گریز در ضمن آموزش است.
دلیل دیگر آنکه در نگاه الهی غفلت، مذموم و توجه به خدا، آخرت و دین مطلوب است از این‌رو مؤمن چشم عبرت‌بین دارد و از مسائل دنیوی به مسائل اخروی و از امور مادی به امور الهی منتقل می‌شود و دیگران را نیز منتقل می‌نماید.
با دقت در آیات و احادیث معصومین(ع) به موارد فراوانی از این نوع گریزها بر می‌خوریم که در اینجا برخی موارد به عنوان نمونه ذکر می‌شود. مثلاً خداوند در قرآن هنگام بر شمردن نعمت لباس و ذکر فواید آن بلافاصله مخاطب را از لباس ظاهری به لباس معنوی منتقل می‌نماید؛ آنجا که می‌فرماید: «یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیكُمْ لِبَاسًا یوَارِی سَوْآتِكُمْ وَرِیشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَیرٌ ذَلِكَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یذَّكَّرُونَ[1]؛ اى فرزندان آدم در حقیقت ما براى شما لباسى فرو فرستادیم كه عورت‌هاى شما را پوشیده مى‌دارد و [براى شما] زینتى است و[لى] بهترین جامه، لباس تقوا است این از نشانههاى [قدرت] خداست؛ باشد كه متذكر شوند.»
معصومین D نیز در قالب دعا ما را از لباس ظاهری به لباس معنوی منتقل نموده و به ما آموخته‌اند که هنگام پوشیدن لباس بگویید: خدایا این لباس را لباس خوشبختی، تقوی و برکت قرار بده[2].
همچنین خداوند هنگام بیان نعمت باران و رویاندن گیاهان به قدرت خود، بلافاصله مخاطب را به بیرون آوردن مردگان از زمین به قدرت خود منتقل می‌کند؛ آنجا که می‌فرماید: «وَهُوَ الَّذِی یرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْرًا بَینَ یدَی رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَیتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذَلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ[3]؛ و اوست كه بادها را پیشاپیش [باران] رحمتش مژده‌رسان مى‌فرستد تا آن‌گاه كه ابرهاى گرانبار را بردارند آن را به سوى سرزمینى مرده برانیم و از آن باران فرود آوریم و از هر گونه میوه اى [از خاك] برآوریم بدینسان مردگان را [نیز از قبرها] خارج مى‌سازیم. باشد كه شما متذكر شوید.»
این روش در گفتار و سیره معصومین D نیز وجود دارد، به عنوان مثال امام علیA شب عروسی، فاطمه زهرا Bرا نگران و گریان دید. «پرسیدند: چرا ناراحتی؟ پاسخ دادند: پیرامون حال و رفتار خویش فکر کردم. پس ورودم به جای جدید را به ورودم به خانه قبر تشبیه کردم پس تو را به خدا سوگند می‌دهم که: بیا تا به نماز بایستیم و با هم در این شب خدا را عبادت کنیم». [4]
در این جریان حضرت زهراB از یک امر دنیوی به یک امر اخروی منتقل شدند. در موردی دیگر امیرالمؤمنین A هنگام سخن در مورد حمام که یک امر دنیوی است، خود و مخاطب را به یک امر اخروی منتقل نمودند و فرمودند: «چه خوب جایی است حمام که آتش دوزخ را به یاد می‌آورد و چرک را می‌برد.» معلم بزرگ اخلاق و عرفان، میرزا جواد ملکی تبریزی بعد از ذکر حدیث بالا می‌نویسد: «این روایت با همه کوتاهی‌اش اشاره‌هایی لطیف به مطالبی مهم دارد. از آن جمله این که کسانی که مراقب اعمال و رفتار خود باشند حمام، آتش را به یادشان می‌آورد. پس آن کس که به حمام رود و به فکر آتش دوزخ نیفتد از زمره غافلان است. و از آن جمله نکات این حدیث آن است که بر مؤمن لازم است در هرچه می‌بیند، به مناسبت، به یاد چیزی از آخرت بیفتد. حمام از این جهت خصوصیتی ندارد و این حکم، حکم عامی است و سزاوار است که مؤمن عاقل از مشاهده هر چیز عبرت و موعظه‌ای بگیرد»[5].
در موارد متعددی از این روش (گریز) در قالب دعا استفاده شده است. مثلاً فرموده‌اند هر گاه خود را در آینه دیدید بگویید: «خدایا خُلق (اخلاق) مرا نیکو کن، همانگونه که خَلق (آفرینش) مرا نیکو کردی»[6]. (خواسته‌اند ما را از نیکویی ظاهری به نیکویی باطنی منتقل نمایند) یا در دعای وضو[7] به مؤمنان آموخته‌اند هنگام شستن صورت، به روسیاهی و روسفیدی قیامت، هنگام شستن دست‌ها به دادن نامه اعمال به دست راست و چپ، و هنگام مسح پا به لغزیدن قدم‌ها بر پل صراط توجه نمایند.
روش استفاده از گریز که در این کتاب مد نظر قرار گرفته است، الهام گرفته از روش قرآن و عترت است. البته رعایت تناسب بین مطلب درسی و مطلب دینی یک اصل مهم است که سعی شده در این کتاب رعایت شود؛ اما واقع مطلب آن است که هیچ معیاری جز ذوق سلیم برای رعایت این تناسب وجود ندارد. از این رو سعی شده است با کارِ گروهی و در نظر گرفتن چند سلیقه، تا حد امکان این مهم رعایت شود؛ هر چند مسلّماً نواقصی وجود دارد که امیدواریم خوانندگان محترم با ذوق و سلیقه خود و ارائه پیشنهادات تکمیلی به غنای کار بیفزایند.
در این فصل تعدادی از مباحث درس ریاضی عمومی (مقطع کارشناسی) انتخاب و برخی از مباحث، بر اساس سرفصل‌های مصوب وزارت علوم ذکر گردیده و پیوند و گریز مرتبط با آن آورده شده است.
در ادامه بعد از ارائه سر فصل مصوب درس ریاضی عمومی1، به بیان تعدادی گریز مرتبط با مباحث این درس می‌پردازیم. ناگفته نماند بیان تعاریف و مطالب مقدماتی برای انسجام بیشتر مطالب ارائه شده، آمده است.
[1]ـ اعراف آیه 26.
[2]ـ «اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ ثَوْبَ يُمْنٍ وَ تُقًى وَ بَرَكَة»(وسائل الشیعه، ج5، ص49).
[3]ـ اعراف آیه 57.
[4]ـ «تَفَکَّرتُ فی حالی وَ اَمری عِندَ ذِهابِ عُمری و نزولی فی قبری فَشَبَّهتُ دخولی فی فراشی بمنزلی کَدُخولی الی لَحدی و قَبری فَاُنشِدُکَ الله اُن قُمت الی الصلاهِ فَنَعبُد اللهَ تعالی هذه اللیله. » (فرهنگ سخنان فاطمه زهرا (س)، ص 21).
[5] ـ ترجمه اسرار الصلاه، صص 104- 105.
[6]ـ «يَا عَلِيُّ إِذَا نَظَرْتَ فِي مِرْآةٍ فَكَبِّرْ ثَلَاثاً وَ قُلِ اللَّهُمَّ كَمَا حَسَّنْتَ خَلْقِي فَحَسِّنْ خُلُقِي»(بحارالانوار، ج74، ص65)
[7]ـ جهت مطالعه دعای وضو به رساله توضیح المسائل مراجع قسمت احکام وضو مراجعه شود.