1- نقش تمدن اسلامی در گسترش علم ریاضی
1401/09/30 09:13فصل قبل
برتری تمدن اسلامی بر سایر تمدنها از حدود سال 700 میلادی آغاز گردید و تقریباً تا سال ۱۵۰۰ میلادی که اسپانیا از تسلط مسلمین خارج شد، ادامه یافت. از همان ابتدا، حاکمان سرزمین‌های اسلامی حامی علم شدند و دیگران را تشویق کردند که آثار هندی و یونانی را در نجوم، طب و ریاضیات به زبان عربی برگردانند. در نتیجه بسیاری از علوم یونانی و هندی بدین طریق سالم ماند و در قرون وسطی از میان نرفت.
جرج سارتون در کتاب سرگذشت علم می‌نویسد:
«برای روشن ساختن مطلب به مقایسه علم ریاضی بین مسلمانان و عیسویان در نیمه اول قرن پانزدهم می‌پردازم. در آن زمان یک مکتب ریاضی بسیار ممتاز در قاهره وجود داشت که منجم عالیقدری چون ابن یونس و فیزیکدان بزرگی مانند ابن هیثم به آن رونق بخشیده بودند. کرخی در بغداد، ابن سینا در ایران و بیرونی در غزنین به افاضه مشغول بودند. این مردان نامی و دانشمندان دیگری مانند ابن الحسین و ابوالجد از سر و کار داشتن با دشوارترین مسائل هندسه یونانی بیم و امتناعی نداشتند. معادلات درجه سوم را به كمك مقاطع مخروطى حل مى‌کردند، درباره هفت ضلعی و نه ضلعی منتظم به مطالعه و تحقیق می‌پرداختند و در مورد مثلثات کروی و حساب دیوفانت تتبع می‌نمودند. اکنون به مغرب می‌پردازیم. آنچه در آن می‌یابیم رسالاتی است ناچیز درباره تقویم و طرز به کاربردن چرتکه و کسرهای رومی به مبنای 12. در مکاتبات ریاضی که به سال 1025 بین دو مدرسه یکی در «لی‌یژ» و دیگری در «کولونی» روی داده، اثری به جا مانده است که به راستی موجب سرافکندگی است. سطح اطلاعات ایشان در هندسه از پیش از فیثاغورث هم پایین‌تر بوده و در حساب، که در آن تبحری داشته‌اند، جای آن بوده است که با آهموس نویسنده مصری بیست و هفت قرن قبل مقایسه شوند.»[1]
بررسی آثار معماری و تأسیسات آبیاری از قبیل قنات‌ها، کاریز‌ها، آب انبارها، پل‌ها، طاق‌ها، ستون‌ها و... نشان می‌دهد که ایرانیان در محاسبات ریاضی چیره دست بوده‌اند. در مورد ریاضیات ایران قبل از اسلام آثار مکتوبی در دست نیست اما بعد از اسلام، ایرانیان در تولید علم ریاضی نقش بسیار مهمی داشته‌اند.
زیگرید هونکه در کتاب فرهنگ اسلام در اروپا می‌نویسد:
«نه تنها ما بلکه تمام ملل متمدن امروز از همان اعدادی استفاده می‌کنند که زمانی مسلمانان به ما یاد دادند. بدون این اعداد، وجود بلیط، برچسب قیمت، دفتر تلفن و اخبار بورس غیرقابل تصور است. بدون آن‌ها ساختمان عظیم علوم ریاضی، فیزیک، ستاره شناسی و دیگر علوم غیرممکن بوده و هواپیماهای مافوق صوت، موشک، ماهواره و فیزیک اتمی نمی‌توانست پا به عرصه وجود بگذارد».[2]
«لئوناردو داوینچی ایتالیایی که مدعی اختراع دوربین عکاسی و پمپ آب و هنر تراشکاری و اولین هواپیما است، به طور چند جانبه تابع دانشمندان اسلامی بوده است و قابل اثبات است که شدیدا تحث تاثیر حسن بن هیثم قرار داشته است».[3]
کارهای ایرانیان و مسلمین نه تنها در حوزه‌های مختلف ریاضیات بوده است بلکه گاهی دقت محاسبات در آن‌ها به اندازه‌ای است که اکنون نیز انجام محاسبات با این دقت بدون استفاده از دستگاه‌‌‌‌های محاسباتی امروزی برای بسیاری شگفت انگیز و تحسین برانگیز است.
«ابوالوفای ایرانی آثار البتانی را تا حدی زیادی تکمیل کرد و روش‌‌‌‌های جدیدی برای محاسبه جدول سینوس یافت که بدان وسیله می‌توانست تا سه عدد پس از ممیز اعشاری را محاسبه کند. ولی عالی‌ترین مرحله این محاسبه را یک ایرانی دیگر که وزیر هلاکو خان نیز بود به نام خواجه نصیر الدین طوسی امکان پذیر ساخت؛ آنچنان سطح عالی محاسباتی که اروپا صدها سال بعد توانست بدان مرحله برسد و از آن هم بالاتر برود»[4].
علاوه بر هونکه، مشرق‌شناسان متعدد اروپایی نظیر کارلو آلفونسو نالینو[5] (1872-1938 میلادی)، مشرق شناس ایتالیایی و برنارد کارا دوو[6] (1867-1959 میلادی) مشرق شناس و مورخ فرانسوی به کارهای متعدد مسلمانان در زمینه ریاضیات اشاره کرده‌اند.
[1]ـ سرگذشت علم، صص231 - 232.
[2]ـ فرهنگ اسلام در اروپا، ص 98.
[3]ـ همان، ص 184.
[4]ـ فرهنگ اسلام در اروپا ، ص 193.
[5]ـ Nallino.
[6] ـBernard Carra de Vaux.