سرفصل: تعريف و تاريخچه ي آفت

مطلب درسي: تعريف آفت

کلمه ي آفت به معناي آسيب و بلا است [1] و در انگليسي واژه ي Pest از واژه  ي يونانيpestis به معني طاعون و بلا گرفته شده است. از نظر تعريف علمي، آفت به موجودات زنده‌اي گفته مي‌شود که به‌صورت مستقيم و يا به شکلي ديگر به انسان يا گياهان ضرر و زيان وارد مي‌کنند[2] سلامت  گياه را دچار مشکل نموده و به‌عنوان ناقل بيماري نيز مي تواند عمل کند به طوري که مثلاً شته ها علاوه بر اين که از گياهان تغذيه مي‌کنند موجب انتقال بيماري هاي ويروسي  نيز مي شوند. حشرات ديگري  مانند کک، ساس، شپش و يا کنه‌هاي خون‌خوار نيز گروهي از آفات را تشکيل مي‌دهند. در همه  ي موارد سمپاشي با سموم شيميايي به عنوان خسارت غير مستقيم آفات به انسان محسوب مي‌شود.[3]  

تعاريف علمي آفت يک ديد انساني است که نسبت به برخي موجودات داريم اما از نگاه الهي هيچ موجودي نداريم که شرمحض و از هر جهت آفت باشد..

مسئله ي تقابل بين انسان و طبيعت و آسيب‌هاي آن به محصولات کشاورزي در قرآن در آيه ي 133 سوره ي مبارکه ي اعراف در ضمن شرح مجازات قوم فرعون ذکر گرديده است.

«فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ آيَاتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِينَ؛ سپس (بلاها را پشت سر هم بر آن ها نازل کرديم:) طوفان و ملخ و آفت گياهي و قورباغه‏ها و خون را -که نشانه‏هايي از هم جدا بودند- بر آن ها فرستاديم؛ (ولي باز بيدار نشدند، و) تکبر ورزيدند، و جمعيت گنهکاري بودند.»

ناگفته نماند آفت هميشه عذاب نيست و فقط در برخي موارد خاص (مانند آن چه در آيه  ي بالا آمده است) به عنوان عذاب محسوب مي‌شود.

همان طور که در قرآن اشاره شده، يکي از مهم‌ترين آفات گياهي ملخ است. ملخ‌هاي صحرايي از گونه‌هاي مهاجر حشرات بوده که مسافت‌هاي طولاني را درجمعيت‌هاي بالا براي جستجوي غذا انجام مي‌دهند و از مهم‌ترين و قديمي‌ترين آفات کشاورزي محسوب مي‌شوند. در حال حاضر نيز اهميت ملخ‌هاي صحرايي و خسارت آن‌ها به ‌قدري قابل توجه است که توسط سازمان خواروبار جهاني[4] مؤسسه‌اي تحت عنوان مؤسسه ي بين‌المللي دفع ملخ تأسيس شده که اين مؤسسه مسئوليت کنترل جمعيت ملخ‌هاي مهاجر و خسارت زا را بر عهده دارد. پديده  ي هجوم ملخ هاي صحرايي از شمال آفريقا به شبه جزيره ي عربستان و مناطق شرقي و جنوبي ايران جزو معضلاتي است که تا به امروز نيز ادامه دارد .

ناگفته نماند اگر به موجوداتي که ما آن‌ها را آفت محسوب مي‌کنيم حقي در طبيعت قائل شويم و انصاف را در نظر بگيريم، ديگر آفت محسوب نمي‌شوند مثلاً اگر براي موشي حق حيات قائل شويم، تهيه  ي خانه يا سوراخ کردن اجسام و جويدن آن را امري طبيعي و لازمه ي حيات آن مي دانيم.

سرفصل: تعريف و تاريخچه ي آفت

مطلب درسي: مقاومت آفات

نبرد بين آفات کشاورزي و انسان از ديرباز وجود داشته و انسان با استفاده از نيروي تعقل خود همواره سعي در مبارزه با آفاتي نموده است که ساليانه خسارات قابل توجهي را به محصولات کشاورزي وارد مي‌سازند. با پيشرفت‌هاي گسترده ي علوم در دهه‌هاي40 و 50ميلادي استفاده از آفت‌کش‌هاي شيميايي در سرلوحه ي اقدامات دولت‌ها و کشاورزان قرار گرفت و نتايج قطعي را در کوتاه مدت نصيب کاربران نمود. تأثير اين نتايج به حدي بود که بسياري از جانورشناسان پيش بيني نمودند که نسل بسياري از حشرات در طي اين سال‌ها نابود شده و شروع به جمع آوري نمونه‌هايي از آن‌ها براي موزه‌ها نمودند، اما ديري نپاييد که مقاومت بسياري از حشرات از جمله مگس خانگي نسبت به بسياري از آفت‌کش‌ها مشاهده گرديد و انسان در اين جدال دچار ضعف گرديد. در حال حاضر بسياري از اکولوژيست‌ها بر اين عقيده‌اند که انسان در استفاده از منابع غذايي نسبت به حشرات در درجه ي دوم قرار دارد به ‌طوري که در يک اکوسيستم ابتدا حشرات از منبع غذايي تغذيه نموده و سطح بالاتري از انرژي را دريافت مي‌نمايند.[5]موضوع ضعف انسان نسبت به حشرات به ‌خوبي در قرآن کريم ذکر گرديده است:

«يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوب؛[6] اي مردم! مثلي زده شده است، به آن گوش فرا دهيد: کساني را که غير از خدا مي‏خوانيد، هرگز نمي‏توانند مگسي بيافرينند، هر چند براي اين کار دست به دست هم دهند؛ و هرگاه مگس چيزي از آن ها بربايد، نمي‏توانند آن را باز پس گيرند. هم اين طلب‏کنندگان ناتوانند، و هم آن مطلوبان (هم اين عابدان، و هم آن معبودان).»

در حال حاضر اکثر محققين به اين نتيجه رسيده‌اند که براي کنترل بسياري از آفات بايستي دست به دامان خود طبيعت گرديده و از موجودات زنده ي ديگر در جهت کنترل جمعيت آفات استفاده نمود. روش‌هاي طبيعي در کنترل آفات در نظامي مديريتي تحت عنوان کنترل تلفيقي آفات (IPM)[7] ارزش خود را نمايان مي‌سازد.

سرفصل: تنوع آفات

مطلب درسي: تنوع زيستي[8] و پراکنش

مبحث تنوع زيستي موجودات زنده از مباحث مهم در اصول مديريت آفات کشاورزي بوده و بدين معناست که در يک جامعه  ي زيستي هرچه تنوع بيشتر باشد، عوامل کنترل کننده  نظير دشمنان طبيعي آفت و رقابت بين خود آفات بر کاهش خسارت محصول تأثير بيشتري خواهند داشت و به عبارت ساده‌تر در يک مزرعه هرچه تنوع گونه‌اي گياهان و جانوران بيشتر باشد ميزان خسارت کمتر خواهد بود.[9] يکي از عوامل کاهش دهنده  ي تنوع زيستي کشت تک محصولي و [10] استفاده ي  بي‌رويه از آفت‌کش‌ها است.

 شرايط متنوع اقليمي و جغرافيايي نظام آفرينش پديده  ي پراکنش را به وجود مي‌آورد که اين خود موجب تنوع گونه‌ها در کره ي زمين مي‌شود. هرگونه اي که داراي تنوع جمعيتي بيشتري باشد در پديده ي انتخاب طبيعي[11]موفق‌تر بوده، به عبارت ساده‌تر، نظام آفرينش آن «گونه» يا جمعيت را براي بقاء انتخاب مي‌نمايد. در اين ارتباط حشرات با توجه به قدرت پراکنش بالا از تنوع زيستي و گونه‌اي بسيار بالا برخوردار هستند و در بين جانوران از موفق‌ترين موجودات زنده بوده، مهم‌ترين گزينه براي کنترل زيستي (بيولوژيک) آفات مي‌باشند.

قرآن کريم بارها در مورد وجود پراکنش و تنوع زيستي و جمعيتي و نقش مثبت آن در حيات انسان و ساير موجودات زنده اشاره مي‌کند.

وجود تنوع زيستي بالا در جانوران و موجودات زنده در گرو ميزان پراکنش آنان است و هر موجودي که تنوع زيستي بالا داشته باشد، قطعاً از قدرت پراکنش بالايي برخوردار بوده است.

«وَ مِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِنْ دَابَّةٍ...؛ [12]و از آيات اوست آفرينش آسمان‌ها و زمين و آن چه از جنبندگان در آن ها منتشر نموده؛ ...»

همچنين مي‌فرمايد: «وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلَي بَطْنِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلَي رِجْلَيْنِ وَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلَي أَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَي کُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛[13] و خداوند هر جنبنده‏اي را از آبي آفريد؛ گروهي از آن ها بر شکم خود راه مي‏روند، و گروهي بر دو پاي خود، و گروهي بر چهار پا راه مي‏روند؛ خداوند هر چه را بخواهد مي‏آفريند، زيرا خدا بر همه چيز تواناست.»

در انسان‌ها نيز تنوع ژنتيکي وجود دارد و اختلاف موجود بين انسان‌ها نشان از تنوع زيستي و ژنتيکي آن‌ها دارد. هر مقدار که اين تنوع ژنتيکي يا زيستي بيشتر باشد جمعيت انسان‌ها نيز از پويايي بيشتري برخوردارخواهد بود. اين تنوع را خداوند از آيات و نشانه‌هاي خود برشمرده است و مي‌فرمايد:

«وَ مِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَاخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِي ذَلِکَ لآيَاتٍ لِلْعَالِمِين[14]؛  و از آيات او آفرينش آسمان‌ها و زمين، و تفاوت زبان‌ها و رنگ‌هاي شماست؛ در اين نشانه‌هايي است براي عالمان.»

سرفصل: تأثير عوامل تنظيم کننده ي جمعيت

مطلب علمي: رقابت و دشمنان طبيعي

تمام گونه‌هاي موجودات زنده داراي ظرفيتي موسوم به ظرفيت زيستي مي‌باشند که اگر جمعيت آن‌ها از اين ظرفيت تجاوز نمايد بعد از مدتي طبيعت، جمعيت را کنترل خواهد نمود و به سطح زير ظرفيت تعادل طبيعي (K)خواهدرساند.[15]

خداوند در قرآن کريم مي‌فرمايد: «وَخَلَقَ کُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا.....؛[16]....... و همه چيز را آفريد و به دقت اندازه‏گيري نمود.»

مسئله ي ظرفيت زيستي در مديريت آفات نقش بسزايي دارد و از نظر علم گياه پزشکي هرگاه جمعيت آفات به بالاتر از سطح ظرفيت زيستي برسد، خسارت اقتصادي وارد خواهد شد. عواملي که جمعيت آفات را در زير سطح زيان اقتصادي نگه داشته و باعث عدم خسارت آفات مي‌شوند، عواملي نظير رقابت و دشمنان طبيعي مي‌باشند.

بر اساس نوشته‌هاي داروين، [17] عواملي نظير رقابت درون گونه‌اي و بين گونه‌اي منجر به کاهش جمعيت و رسيدن آن به سطح زير ظرفيت زيستي خواهد شد، چنان چه وي اصل تنازع بقاء[18]را مطرح مي‌نمايد که در طبيعت بين گونه‌ها و جمعيت‌ها براي به دست آوردن غذا و يا فضاي بيشتر رقابت و نزاع درمي‌گيرد، که در نهايت منجر به بقاء شايسته‌ترين افراد خواهد شد.[19]

برچ[20]و آندروارتا[21]بر اين عقيده‌اند که عوامل آب‌وهوايي سبب کنترل جمعيت موجودات زنده مي‌شوند و تا حدودي مبحث رقابت داروين را زيرسؤال مي‌برند اما همگي اين دانشمندان بر وجود ظرفيت زيستي و عوامل کاهنده ي جمعيت توافق دارند. در بسياري از منابع علمي عوامل رقابت و يا وجود دشمنان طبيعي را عوامل وابسته به تراکم[22]و عوامل آب‌وهوايي را عوامل مستقل از تراکم[23]معرفي مي‌نمايد.

پيمنتل[24]پرنده شناس، علت کنترل جمعيت‌ها را مبحث خودتنظيمي[25]معرفي نموده و بيان مي‌دارد که جمعيت‌هاي موجود زنده خصوصاً درجانوران عالي و پيشرفته از افزايش جمعيت خود به‌ صورت خود به خودي جلوگيري به عمل مي‌آورند.[26]

استاد مرتضي مطهري نظر خود درمورد ظرفيت محيط را درکتاب مقالات فلسفي اين‌گونه بيان مي‌کند:

«در موجود زنده خاصيت «انطباق با محيط» وجود دارد. يک گياه يا يک حيوان يا حتي يک عضو از بدن اگر در محيط و عوامل ناهموار قرار بگيرد که حيات و بقاء و تعادلش را دچار مخاطره نمايد، تدريجاً خود را طوري مجهز مي‌سازد که به آساني بتواند در برابر آن شرايط خود را پايدارنمايد. [27]» در خاتمه اين بحث خاطرنشان مي‌شود که مسئله ي ظرفيت زيستي که در اين جا مطرح شده است، دربخش زراعت و اصلاح نباتات با عنوان “آستانه ي خسارت اقتصادي” درکنترل آفات از آن نامبرده مي‌شود و مي تواند براي دانشجويان اين رشته نيز استفاده شود.

سرفصل: روش‌هاي مختلف کنترل آفات با توجه به مزايا و محدوديت‌هاي هر روش

مطلب درسي: استفاده از گياهان به عنوان بادشکن

آفات شامل عوامل زيان رسان زنده و غيرزنده مي‌شوند و يکي از آفات غيرزنده و خسارت زا باد است. کنترل باد علاوه بر کاهش خسارت بادزدگي باعث عدم گسترش آفات در مزرعه خواهد شد. يکي از روش‌هاي کاهش خسارت باد، کاشت درخت متناسب با منطقه ي زراعي در اطراف مزرعه است. از جمله در مناطق گرمسير گاهي از درختان نخل به‌ عنوان بادشکن استفاده مي‌شود. از آيات قران معلوم مي‌شود در گذشته نيز از اين روش استفاده مي‌شده است.

«و َحَفَفْنَا هُمَا بِنَخْلٍ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمَا زَرْعًا؛[28] و گرداگرد آن دو (باغ) را با درختان نخل پوشانديم؛ و در ميانشان زراعت پر برکتي قرارداديم».

جالب است که خداوند، پوشاندن باغ با درختان خرما را که کار کشاورزان است، به خود نسبت مي‌دهد؛ و با اين بيان ما را متوجه مي‌نمايدکه فاعل حقيقي جهان که او است. مي نمايد.

[1]. فرهنگ معين، مدخل «آفت».

[2]. Entomology and Pest Management، pp742.

[3]. حشره شناسي، اتولوژي، بيولوژي و بيوسنولوژي آنتوموفاژها، ص 464.

[4]. FAO  .

[5]. Insect Ecology، Pp238 .

[6]. حج / 73 .

[7]. Integrated pest manngement.

[8]. Biodiversity.

[9]. Entomology and Pest Management,Pp 217.

[10]. Monoculture.

[11]. Natural selection.

[12]. شوري / 29 .

[13]. نور / 45 .

[14]. روم / 22 .

[15]. Entomology and Pest Management,P. 264 - 265.

[16]. فرقان / 2 .

[17]. Darwin.

[18]. Struggle for existence.

[19]. Insect Ecology ،P. 654.

[20]. Birch.

[21]. Andrewartha.

[22]. Density dependant.

[23]. Density independent.

[24]. Pimentel.

[25]. Autoregulation

[26]. Insect Ecology ،P. 778.

[27]. جمعيت ها، گونه ها و تکامل، ص561.

[28]. کهف/ 32.