سرفصل: اهميت بيماري‌هاي گياهي

مطلب درسي: زنگ ها از عوامل مهمّ خسارت زاي غلات

اهميت بيماري‌هاي گياهي در درجه ي اوّل ناشي از خساراتي است که اين بيماري‌ها به گياهان و محصولات گياهي وارد مي‌کنند. ميليون‌ها نفر در سراسر دنيا وابسته به توليدات غذايي براي ادامه ي زندگي خود هستند؛ بنابراين بيماري‌هاي گياهي مي‌توانند نقش تعيين کننده و سرنوشت سازي در بقاء بشر داشته باشند. به طورکلي دو نوع خسارت را مي‌توان ذکر کرد؛ 1 ـ خسارت ناشي از اپيدمي‌ها 2 ـ خسارت معمولي بيماري‌هاي گياهي[1]

1 ـ خسارت ناشي از اپيدمي‌ها

زماني يک بيماري در منطقه‌اي به صورت همه گير ظاهر مي‌شود که خسارت ناشي از آن کاملاً چشم گير باشد. اين قبيل بيماري‌ها نه‌تنها به اقتصاد يک منطقه يا کشور لطمه شديدي وارد مي‌کنند بلکه گاه يک سلسله عواقب سوء اجتماعي نيز در پي خواهند داشت. چند نمونه از اين اپيدمي‌ها که در گذشته رخ داده‌اند شامل: بيماري باد زدگي سيب زميني، بيماري بلايت شاه بلوط، بيماري ويروسي کرلي تاپ چغندر قند و زنگ‌هاي غلات مي‌باشند.

زنگ‌ها از عوامل مهم خسارت زاي غلات مي‌باشند. زماني که به علّت تغيير تعادل طبيعي و يا وجود شرايط آب‌وهوايي خاص، اين زنگ‌ها به صورت اپيدمي در آمده‌اند، پديده‌هايي نظير گراني، قحطي و مرگ و مير را به دنبال داشته‌اند[2]

در قرآن کريم به ظهور يک بيماري گياهي مهم و نحوه  ي مديريت آن اشاره شده است. در حدود 3800 سال قبل يکي از پادشاهان مصر خواب مي‌بيند که هفت گاو لاغر هفت گاو چاق را خوردند و هفت خوشه ي لاغر و زرد، هفت خوشه ي سبز گندم را خوردند. خواب‌گزاران دربار از تعبير خواب پادشاه عاجز ماندند تا آن که يکي از اطرافيان پادشاه فرعون توصيه نمودند که از حضرت يوسف که در زندان بود تعبير خواب را بپرسند. يوسف گفت: هفت سال پي در پي بايد با جديت زراعت کنيد چرا که در اين هفت سال بارندگي فراوان است، ولي آن چه را درو مي‌کنيد به صورت همان خوشه در انبارها ذخيره کنيد، جز به مقدار کم و جيره بندي که براي خوردن نياز داريد. [3]

«قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبًا فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تَأْکلُون؛[4]  گفت: «هفت سال با جديت زراعت مي‌کنيد؛ و آن چه را درو کرديد، جز کمي که مي‌خوريد، در خوشه‌هاي خود باقي بگذاريد (و ذخيره نماييد).»

بر اساس بررسي‌هاي علمي انجام شده مشخص شد، يکي از عوامل قحطي گندم‌ها حضور بيماري زنگ سياه غلات بوده است. [5]

نکته ي بعد اين که، تصريح شده است که غير از بخشي از آن محصول که مي‌خواهيد بخوريد بقيه (که براي انبار و ذخيره نمودن) در خوشه‌ي خود باقي بگذاريد. امروزه بررسي‌هاي علمي نشان مي‌دهد که بهترين روش نگهداري دراز مدت غلات رها نمودن آن‌ها در خوشه  و پوشش طبيعي خود، براي نرسيدن هوا و نگه‌داشتن رطوبت طبيعي آن‌ها مي باشد.[6] و همچنين با پايان يافتن اين هفت سال سخت، طبعاً سال پر باران و با برکتي در پيش خواهد بود. و بنابراين بايد به فکر بذر آن سال هم باشند و چيزي از ذخيره ي انبارها براي آن نگهدارند.

 اين داستان، اين درس بزرگ را به ما مي‏دهدکه قدرت خداوند بيش از آن چه ما فکرمي کنيم مي باشد. او است که مي‌تواند با يک خواب ساده ي حاکم زمان خود، هم ملت بزرگي را از يک فاجعه  ي عظيم رهايي بخشد و هم بنده ي خاص خودش را پس از سال‌ها زجر و مصيبت رهايي دهد.

سرفصل: عوامل بيماري‌زاي گياهي

عواملي که موجب ايجاد بيماري در گياه مي‌شوند به دو گروه تقسيم مي‌شوند:

پاتوژن هاي گياهي[7]شامل قارچ‌ها، باکتري‌ها، نماتدها (ريزکرمها)، مايکوپلاسماها[8]،گياهان انگل گل‌دار، ويروس‌ها، ويروئيدها و پروتوزآها مي‌باشد.

عوامل غيرزنده شامل کمبود، بيش‌بود و عدم توازن عوامل فيزيکي و شيميايي مانند رطوبت، حرارت، عناصر غذايي، عوامل جوّي، عناصر و مواد سمّي است. [9]

معمولاً قارچ‌ها ، باکتري‌ها و ويروس‌ها موجودات ذره بيني هستند که در هوا و بسياري از محيط‌ها وجود دارند. اين موجودات با ميکروسکوپ قابل مشاهده هستند و با چشم غيرمسلح قابل ديدن نيستند و عامل بسياري از بيماري‌هاي گياهي و جانوري مي‌باشند.

قرآن به وجود موجودات ميکروسکوپي (ويروس‌ها، باکتري‌ها و قارچ‌ها) اشاره کرده است. در آيه ي زير به وجود موجوداتي اشاره شده است که ديده نمي‌شوند.

«فَلَا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ* وَمَا لَا تُبْصِرُونَ *إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِيمٍ؛[10]سوگند به آن چه مي‌بينيد، * و آن چه نمي‌بينيد،* که اين قرآن گفتار رسول بزرگواري است،»

 از اين تعبير به خوبي استفاده مي‌شودکه آن چه را انسان با چشم نمي‌بيند بسيار است، و علم و دانش امروز اين حقيقت را ثابت کرده که محسوسات دايره محدودي از موجودات را شامل مي‌شود و آن چه در افق حس قرار نمي‌گيرد، چه درزمينه ي رنگ‌ها، اصوات، طعم‌ها، امواج و غير آن، به‌ مراتب افزون‌تر است، تعداد حيوانات کوچکي که با چشم ديده نمي‌شود آن قدر زياد است که تمام دنيا را پر کرده، با اين حال چقدر دردناک است که ما خود را در زندان محسوسات زنداني کنيم و از ماوراء حس بي‌خبر بمانيم يا آن را انکار کنيم[11]

سرفصل: روش‌هاي انتقال و ايجاد آلودگي عوامل بيماري‌زا (باد)[12]

پاتوژن هاي گياهي مانند نماتدها،  باکتري‌ها و قارچ‌هاي زئوسپوردار مي‌توانند مسافت کوتاهي را توسط نيروي خودشان طي کند و از ميزباني به ميزبان ديگر در خاک منتشر شوند. تقريباً کليه ي بيماري‌هاي همه گير و حتّي بيماري‌هاي کم اهميت از نظر اقتصادي به ‌طور غير فعّال توسط  عواملي مانند باد، آب، حشرات، برخي حيوانات و انسان به اطراف منتشر مي‌شوند.

اسپور بيشتر قارچ‌ها و بذور گياهان انگل گل‌دار به وسيله ي هوا پخش مي‌شوند. اسپور برخي قارچ‌ها قادر به طي مسافات طولاني توسط هوا هستند ولي بيشتر آن‌ها نمي‌تواند مسافت زيادي توسط هوا منتشر  شوند. در اين ميان اسپور زنگ‌هاي غلات تحمّل بيشتري داشته و مي‌توانند با جريان باد فواصل چند صد کيلومتري را طي کنند. باد به انتشار باکتري‌ها، اسپور قارچ‌ها و نماتدهايي که در يک قطره آب قرار دارند نيز کمک مي‌کند. باد باعث تماس گياهان نزديک به همديگر مي‌شود و از اين طريق نيز کمک به انتشار باکتري‌ها، قارچ‌ها، برخي ويروس‌ها و ويروئيدها و احتمالاً برخي نماتدها مي‌نمايد.

در قرآن به قدرت پراکندگي بادها اشاره شده است.

«وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا * فَالْحَامِلات وِقْرًا* فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا* فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا؛[13]

سوگند به بادهايي که (ابرها را) به حرکت درمي‌آورند، * سوگند به آن ابرها که بار سنگيني (از باران را) با خود حمل مي‌کنند، * و سوگند به کشتي هايي که به آساني به حرکت درمي‏آيند، * و سوگند به فرشتگاني که کارها را تقسيم مي‏کنند،» 

فخر رازي در تفسير کبير خود نقل مي‌کند که اين به ذهن نزديکتر است که هر چهار آيه را حمل کنيم بر همان بادها، چون بادها، هم ذارياتند، و خاک را بالا مي‏برند، و هم حاملاتند، چون به باران ها آبستنند، و هم جارياتند که به سهولت در فضا جريان دارند، و هم مقسماتند براي اين که ابرها را در بين اقطار مختلف زمين تقسيم مي‏کنند.

سرفصل: روش‌هاي انتقال و ايجاد آلودگي عوامل بيماري‌زا (آب)

نقش آب در انتشار پاتوژن‌ها به سه طريق انجام مي‌شود:

باکتري‌ها، نماتدها، اسپورها، اسکلروتا (ااندامهاي سخت قارچي) و قطعات ميسليومي قارچ‌هاي(اندام هاي رويشي قارچ) موجود در خاک به ‌وسيله ي باران و يا به کمک آب آبياري پخش مي‌شوند.

 تماس باکتري‌ها و اسپور بسياري از قارچ‌ها که به صورت يک مايع چسبناک از گياه ترشّح مي‌شوند، براي منتشر شدن نياز به آب دارند.

 قطرات باران يا آبياري باراني، اسپورهاي قارچ‌ها يا باکتري‌هاي معلّق در هوا را گرفته و به سمت پايين شستشو مي‌دهد، ممکن است برخي از آن‌ها روي گياهان حسّاس قرار بگيرند و اين‌چنين منتشر شوند. انتشار توسّط آب باعث مي‌شود که پاتوژن روي سطحي مرطوب قرار گيرد و سريعاً جوانه بزند. [14]

«وَأَنْزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجًا*لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّاوَنَبَاتًا: و از ابرهاي باران زا آبي فراوان نازل کرديم،*تا بوسيله  ي آن دانه و گياه  بسيار برويانيم،»[15]

يکي از صفاتي که خداوند براي آب بيان مي‌کند کلمه «ثَجَّاج» است، اين واژه از ماده ي ثج به معناي جريان وريزش استمَاءً ثجَّاج آبي است که جريان و ريزش زيادي دارد. خداوند فرمود از ابرهاي فشرده آب ريزان و جاري فرو فرستاديم.

[1]. عوامل بيماري زا و بيماري هاي مهم گياهي ،ص147

[2]. Plant patholoy، pp 803.

[3]. تفسير نمونه، ج ‏9، ص 427.

[4]. يوسف / 47 .

[5]. Famine on the Wind Pp 37-38.

[6]. زراعت عمومي،  ص 98.

[7]. Pathogens.

[8]. Mycoplasmas.

[9]. عوامل بيماري زا و بيماري هاي مهم گياهي، ص41.

[10]. الحاقه / 38 تا 40 .

[11]. تفسير نمونه، ج24، ص476.

[12]. نماتد هاي گياهي از پارازيت هاي مهم مي باشد.

[13]. ذاريات/1تا 4.

[14]. بيماري شناسي گياهي ص 21.

[15]. النبأ 14 و 15.