سرفصل: تاريخچه و پيدايش آفت‌کش‌ها

مطلب درسي: تعريف سم

سم طبق تعريف به هر ماده‌اي گفته مي‌شود که اثر زيان بار روي موجودات زنده دارد. [1]برداشت مردم از کلمه ي سم اين است که سم باعث کشتن يک موجود مي‌شود، در حالي که اثر سموم روي موجودات زنده ممکن است شامل مرگ فوري يا اثرات جانبي نظير جهش ژنتيکي يا بروز سرطان شود و يا هيچ‌گونه اثري نداشته باشد. تأثير سموم بر روي موجودات زنده بستگي به عواملي نظير فيزيولوژي موجود زنده، نوع سم و دَز مصرفي دارد. پاراسلسوس[2]پدر علم سم شناسي در قرن پانزدهم چنين گفته است: همه ي مواد سم هستند، هيچ ماده‌اي نيست که سمي نباشد، تنها دَز مصرفي يک ماده است که باعث مسموميت مي‌شود. بنابراين يک ماده در يک دَز خاص مي‌تواند حالت سمي داشته باشد و همان ماده در دَزي ديگر (معمولاً پايين‌تر) مي‌تواند اثري مثبت و دارويي داشته باشد. از طرف ديگر يک ترکيب در عين سمي بودن براي يک گونه موجود زنده، مي‌تواند براي گونه ي ديگر خاصيت سمي کمتري داشته باشد[3]

هر چيز مقدار و حدودي دارد و مصرف آن بايستي به‌صورت صحيح و اصولي انجام شود تا زياني متوجه ي انسان و ساير موجودات نشود. اصلي که در نظام آفرينش هم منظور شده است. (حديثي در مورد رعايت حد و دوري از زياده روي آورده شود)

خداوند متعال مي‌فرمايد: « إِنَّا کُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ؛[4]

البته ما هر چيز را به اندازه آفريديم.»

سرفصل: آشنايي با اصطلاحات سم‌شناسي

مطلب درسي: حد مجاز روزانه و ميزان دُز کشنده

حد مجاز روزانه يا ADI[5]به مقدار ماده شيميايي گفته مي‌شود که اگر توسط فرد طي يک روزمصرف شود، در وي ايجاد مسموميت نمي‌کند يا در حال حاضر اثر سوي شناخته شده‌اي ندارد.

براي سنجش توانايي هر ماده ي شيميايي در ايجاد مسموميت 50 درصد را معيار قرار داده و آن را با 50LD نمايش مي‌دهند. اين واحد ميزان يا دزي از سم است که اگر به يک موجود زنده خورانيده شود، احتمال مرگ آن موجود 50 درصد خواهد بود. واحد اين مقياس بسيار کوچک و در حد ميلي گرم بر کيلوگرم و يا يک در ميليون است. هرچه اين ميزان کوچک‌تر باشد، يک ترکيب شيميايي از مسموميت بيشتري برخوردار خواهد بود.

مي‌توان گفت که تمامي ترکيبات شيميايي حتي آب و مواد غذايي هم داراي50 LD خاص خود بوده و اگر از حد مجاز روزانه يا ADI بيشتر مصرف شوند، در بدن تبديل به يک ترکيب سمي خواهد بود[6]

اين که در متون ديني بر پرهيز از پرخوري تأکيد شده است فقط ناظر به جنبه  ي اقتصادي نيست بلکه ناظر بر سلامتي انسان نيز مي باشد چرا که زياده روي در اين زمينه مي تواند مواد غذايي را در بدن تبديل به يک ترکيب سمي نمايد.

سرفصل: عوارض سوء مصرف آفت‌کش‌ها

مطلب درسي: عوارض مصرف آفت‌کش‌ها

طي پنج شش دهه ي اخير مباحث زيادي در مراکز علمي و جوامع مختلف در مورد نحوه  ي مصرف آفت‌کش‌ها انجام شده است. محور اين بحث‌ها اين است که آفت‌کش‌ها در وسعتي که امروزه مصرف دارند، خطرات جدّي را متوجّه انسان و محيط زيست کرده‌اند. عليرغم پيشرفت‌هاي فناورانه و علمي، تهيه  ي آفت‌کش‌ها همواره با خطر فراواني همراه بوده است و گاهي باعث تلفات زيادي مي‌گردد. بدترين حادثه  ي دنيا در هندوستان در کارخانه  ي توليد آفت‌کش‌ها موسوم به يونيون کاربيد[7]روي داد که در اين حادثه بر اثر نشت گاز متيل ايزوسيانات[8] 2600 نفر در دم جان سپرده و افزون بر يک‌ صد هزار نفر معلول شدند.[9]

در کشور ما نيز بر طبق آمار سازمان غذا و دارو مصرف آفت‌کش‌ها خصوصاً روي بسياري از محصولات ميوه و سبزي از حد مجاز فراتر بوده و علت بسياري از سرطان‌ها و جهش‌هاي ژنتيکي، مصرف آفت‌کش به همراه محصولات کشاورزي مي‌باشد[10]

در استفاده از سم رعايت حد مجاز بسيار مهم است زيرا استفاده بيش از حد مجاز باعث ضرر و زيان به محيط زيست و خصوصاً مصرف کنندگان محصولات کشاورزي مي‌شود. به عنوان مثال نيتروزامين يک ترکيب شيميايي با فرمول عمومي R1R2  N-N=0 مي باشد. از ترکيب نيترات ها با آمين هاي نوع دوم يا سوم، نيتروزآمين تشکيل مي‌شود. واکنش شيميايي براي تشکيل نيتروزامين کاملاً ساده است زيرا پيش سازهاي شيميايي آنها آمين و عوامل نيتروز مي باشد. حدود 5% از کل نيترات خورده شده در بزاق، معده، روده  ي بزرگ و مثانه با کمک آنزيم ردوکتاز تبديل به نيتريت مي‌شود، نيتريت از طريق ترکيب با اسيد آمينه در سيستم گوارش به نيتروزآمين تبديل مي‌شود. دوز مجاز مصرفي (IDA) براي نيترات از سوي کارشناسان در JECFA (کميته ي  غذا و کشاورزي) و WHO (سازمان جهاني بهداشت) تعيين گرديده است و در صورتي که بيش از حد مجاز در فراورده هاي گوشتي، سبزيجات آب و ... مصرف شود خطرات زيادي را براي سلامتي انسان ها به همراه دارد.

پيامبر خدا (ص) فرمايشي دارند که در فقه و حقوق اسلامي تبديل به يک قاعده بنام قاعده ي « لَا ضَرَرَ » شده است. ايشان مي‌فرمايند«لَا ضَرَرَ وَ لَا ضِرَار فِي الْإِسْلَام‏» يعني در اسلام ضرر ديدن و ضرر رساندن مجاز نيست[11]. اساس اين اصل هيچ کشاورزي حق ندارد با استفاده ي غيرمجاز از سم ، به ‌صورت مستقيم يا غيرمستقيم به ديگران ضرر وارد کند و سلامتي مسلماني را به خطر بيندازد.

 موضوع شرعي و حقوقي ديگر قاعده  ي«ضمان» است يعني اگر کسي (خواه با قصد و خواه بدون قصد) به ديگري خسارت جاني يا مالي وارد کند، ضامن است و ضرري که وارد کرده به عنوان حق‌الناس بر عهده ي اوست. با توجه به زيان‌هايي که استفاده  ي بيش از حدّ مجاز و بي‌رويه ي سم بر سلامتي مصرف کنندگان محصولات کشاورزي دارد، توليد کنندگان، توزيع کنندگان، تجويز کنندگان و مصرف کنندگان بايد جنبه‌هاي اخلاقي و شرعي موضوع را در نظر بگيرند و به خاطر سود بيشتر و حتي به خاطر جلوگيري از زيان خود سلامت ديگران را به خطر نيندازند چرا که اگر حتي يک نفر آسيب ببيند يا به بيماري‌هايي مانند سرطان مبتلا شود، اين افراد ضامن هستند و بدون پرداخت غرامت از زير بار حق‌الناس خارج نمي‌شوند.

اکنون به حدّي استفاده از سموم، خطر آفرين شده است که مي‌توان گفت: انسان به جنگ با خويش رفته و در حال نابود کردن خود با دست خويش است؛ چيزي که قرآن کريم از آن نهي کرده است و مي‌فرمايد: «...وَلَا تُلْقُوا بِأَيدِيکمْ إِلَي التَّهْلُکة؛ [12].......خود را به دست خود، به هلاکت نيفکنيد؛...»

در اين آيه خداوند از انسان مي‌خواهد که با دست خويش خود را به هلاکت نيفکند که يکي از اين موارد مي‌تواند مصرف بي‌رويه  ي آفت‌کش‌ها باشد. عوارض مصرف آفت‌کش‌ها و خطر آن‌ها سال‌ها پيش در کتاب بهار خاموش نوشته ي راشل کارسون[13] به جامعه جهاني گوشزد گرديده است.

اين در حالي است که در دين مبين اسلام لزوم مصرف محصولات پاک و اهميت حفظ محيط زيست در بسياري از موارد ذکر گرديده است.

خداوند متعال مي‌فرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ.......؛[14]

اي کساني که ايمان آورده‌ايد! چيزهاي پاکيزه را که خداوند براي شما حلال کرده است، حرام نکنيد؛...» مصرف بي‌رويه آفت‌کش‌ها و آلوده نمودن محصولات کشاورزي به آن‌ها مي‌تواند مصداق حرام نمودن غذاهاي پاکيزه باشد که خداوند براي ما حلال نموده است» [15]

سرفصل : عوارض سوء مصرف آفت‌کش‌ها

مطلب درسي : بيوتروريسم

بيوتروريسم عبارت است از ايجاد خسارت عمدي با بهره گيري از عوامل زيستي مختلف که توسط جنگ افزار بيولوژيک[16]به‌منظور انتشار عمدي ارگانيسم‌هاي مولّد بيماري نظير باکتري، قارچ، ويروس، آغازيان (پروتوزوا[17]) و حشرات به کار برده مي‌شود که اين مسئله موجب خسارت و نابودي سرمايه‌هاي انساني، کشاورزي و منابع طبيعي و محيط زيست مي‌گردد. در بسياري از موارد تلفات حاصل از مسموميت آفت‌کش‌ها عمدي بوده است اين مسئله گاهي به‌ عنوان ابزار آسيب زدن قدرت‌هاي بزرگ دنيا به يکديگر طي 50 سال اخير در قالب جنگ سرد بوده که از آن تحت عنوان «بيوتروريسم[18]”ياد مي‌شود.[19]

گفته شده که امکان تشخيص سريع عوامل بيولوژيک بسيار محدود و در صورت وجود نيز کار با آن‌ها بسيار پيچيده و دقيق است؛ لذا مشاهدات کادر پزشکي و نيروهاي بهداشتي درماني بسيار کمک کننده خواهد بود. نشانه‌هاي زير مي‌تواند دليل بر يک تهاجم بيوتروريستي باشد:

ازدياد حشرات به طور غيرعادي در منطقه، به‌خصوص حشراتي که قبلاً در منطقه ديده نشده‌اند.

وجود اجساد حيوانات مرده به صورت غيرعادي در منطقه، يا حيوانات غيربومي مرده و زنده در اطراف مراکز مسکوني و پادگاني.

احساس تغيير طعم و مزه ي آب و مواد غذايي.

خشک شدن ناگهاني گياهان.

بيمار شدن ناگهاني افراد.

مشاهده ي افراد مبتلا به بيماري با علائم مشترک و به تعداد زياد.

مثال‌هاي متعددي در اين زمينه وجود دارد که در اين ارتباط مي‌توان به ورود آفت شته  ي روسي گندم به مزارع گندم ايالات متحده و يا ورود سوسک کلرادو به مزارع سيب زميني روسيه اشاره نمود[20] (در کشور ما طي ساليان اخير به دليل عدم توجه به قرنطينه گياهي و نظارت لازم، بسياري از آفات و بيماري‌هاي گياهي مانند مگس زيتون، مگس ميوه  ي مديترانه، سرخرطومي حنايي خرما، پروانه ي مينوز گوجه‌فرنگي و زنگ سياه گندم از طريق محصولات و نهال‌هاي آلوده وارد کشور گرديده يا به‌صورت اپيدمي خود را نشان داده‌اند که احتمال عمدي بودن آن منتفي نيست.[21]

 نکته ي مهم آن است که در دين مبين اسلام و تعاليم اسلامي به موضوع بيوتروريسم به صورت تلويحي اشاره شده و مسلمين از انتقال عوامل بيماري زا حتي در زمين کفار نهي گرديده‌اند.

امام علي (ع) مي‌فرمايد: رسول خدا (ص) از ريختن سم حتي در سرزمين‌هاي مشرکين نهي فرموده است[22]. پديده‌اي که جوامع مادي گرا براي از بين بردن جوامع رقيب به‌راحتي از آن استفاده مي‌کنند. در اين حديث به طور مستقيم به کار بردن سموم در زمين‌ها اعم از کشاورزي و غير کشاورزي نهي شده است.

[1]. سم شناسي آفت کش ها ، ص492.

[2]. Paracelsus.

[3]. Insecticides and microbial environments, In: Insecticides microbiology.Pp8.

[4]. قمر / 49 .

[5]. Acceptable daily intake.

[6]. Important issues in ecologically sound integrated pest management.Pp10.

[7]. Union Carbide

[8]. Methyl isocyanate .  

[9]. ـImportant issues in ecologically sound integrated pest management، 3، pp153 -  148  .

[10]. سم شناسي آفت کش ها ، ص 492.

[11]. وسائل الشيعة ، ج 26 ، ص14.

[12]. بقره / 195 .

[13]. Rachel Carson

[14]. مائده / 87 .

[15]. خوردني هاي حرام از سه دسته خارج نيست: 1- حرام ذاتي مانند گوشت خوک 2- حرام عارضي مانند غذاي حلالي که به سم آلوده شده است. 3- مالي که از طريق معامله غيرشرعي به دست آمده است مانند مال حاصل از ربا و کم فروشي. معراج السعاده، ص425.

[16]. Biological weapon.

[17]. Protozoa

[18]. Bioterrorism

[19].  Principles of biochemical toxicology.Pp27.

[20]. مديريت کنترل آفات، ص 323.

[21]. در اين جا گفته نشده است که ورود اين آفات قطعاً عمدي بوده است بلکه گفته شده است احتمال عمدي بودن منتفي نيست.

[22]. « قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ يُلْقَى السَّمُّ فِي بِلَادِ الْمُشْرِكِين‏»(وسائل الشيعه، ج15، ص62)