سرفصل: بذر به عنوان يکي از نهاده‌هاي توليد

مطلب درسي: جوانه‌‎زني و شرايط لازم براي ‌‎جوانه زني بذر

جوانه‌‎زني عبارت است از: خروج ريشه چه از بذر که با عمل پاره کردن پوسته ي بذر و تحت تأثير عوامل محيطي و عوامل داخلي (بنيه ي ژنتيکي) بذر صورت مي‌گيرد. جوانه‌‎زني يکي از مراحل رويشي بذر است. علاوه بر مرحله  ي جوانه‌زني، مرحله ي ديگري هم در رشد گياه وجود دارد که مرحله ي  سبز شدن مي‌باشد. اين مرحله را نبايد با مرحله  ي جوانه‌زني اشتباه گرفت. مرحله ي سبز شدن، خروج گياه‌ چه از سطح خاک و قرار گرفتن برگ‌هاي اوليه در مقابل تابش نوراست.

مراحل جوانه‌‎زني بذر عبارت‌اند از:

بيدار شدن يا فعال شدن بذر

در اين مرحله ابتدا جذب آب صورت مي‌گيرد که موجب نرم شدن پوسته ي بذر سپس آب توسط آبگيري پروتوپلاست[1]جذب مي‌شود و در نهايت سبب شکسته شدن پوسته ي بذر مي‌شود. بلافاصله بعد از آبگيري، ساخته شدن آنزيم‌ها صورت مي‌گيرد.

رشد طولي

به دنبال مرحله ي بيدار شدن بذر، رشد طولي سلول‌ها (تقسيم سلولي) آغاز مي‌شود. ابتدا ريشه چه که در پايين محور جنيني قرار دارد شروع به رشد مي‌کند. خروج ريشه چه از بذر نخستين شاهد جوانه‌‎زني است. ريشه‌هاي جانبي بلافاصله ظاهر مي‌شوند. ريشه‌هاي جانبي که از ريشه چه تشکيل مي‌شوند، بعد از تشکيل شدن رشد و نمو کرده و در عمق خاک نفوذ مي‌کنند. بعد از رشد ريشه چه، ساقه چه که در بالاي محور جنيني قرار دارد، شروع به رشد مي‌کند. در واقع ساقه چه نقطه‌اي است که ساقه از آن خارج مي‌شود[2].

قرآن کريم در سوره ي انعام آيه 95 به فرآيند جوانه‌‎زني بذر و امکان شکافتن هسته اشاره کرده است: «إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَي يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ و مُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ذَلِکُمُ اللَّهُ فَأَنَّي تُؤْفَکُونَ؛

خداوند، شکافنده ي دانه و هسته است؛ زنده را از مرده خارج مي‌سازد، و مرده را از زنده بيرون مي‌آورد؛ اين است خداي شما! پس چگونه از حق منحرف مي‌شويد؟!» در اين آيه به سه پديده که فاعل آن خداوند است، اشاره شده است.»

نخست مي‌گويد «إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَي ...؛

 خداوند، شکافنده ي دانه وهسته است...»

بايد توجه داشت که مهم‌ترين لحظه، در حيات يک گياه همان لحظه ي شکافتن دانه و هسته است که همانند لحظه ي تولدي که طفل زمان انتقال از يک عالم به عالم ديگر محسوب مي‌شود، و مهم‌ترين تحول در زندگي او در اين لحظه رخ مي‌دهد.

جالب اين‌که دانه و هسته ي گياه آن غالباً بسيار محکم‌اند، يک نگاه به هسته ي خرما و ميوه‌هايي مانند هلو و شفتالو و دانه‌هاي محکم بعضي از حبوبات نشان مي‌دهدکه چگونه آن نطفه حياتي که در حقيقت، نهال و درخت کوچکي است در دژي فوق‌العاده محکم محاصره شده است، ولي دستگاه آفرينش آن چنان خاصيت تسليم و نرم شبيه دژ نفوذناپذير، و آن چنان قدرت و نيرو به آن جوانه بسيار لطيف و ظريفي که در درون هسته و دانه پرورش مي‌يابد، مي‌دهد که بتواند ديواره  ي آن را بشکافد و از ميان آن قد برافرازد، راستي اين حادثه در جهان گياهان حادثه ي شگرفي است که قرآن به عنوان يک نشانه ي توحيد انگشت روي آن گذاشته است.

سپس به دو پديده ي ديگر اشاره مي‌کند مي‌گويد: «يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ...؛[3]

زنده را از مرده خارج مي‌سازد، و مرده را از زنده بيرون مي‌آورد؛...»

امام فخر رازي در تفسير اين آيه ي شريف بياني دل انگيز و لطيف دارد، او نوشته است:

آن گاه که دانه يا هسته در زمين نمناک جاي گيرد و زماني معين بر آن بگذرد خداوند شکافي در سمت بالاي آن پديد مي‌آورد و شکافي در پايين آن. از شکاف نخست ساقه بر مي‌آيد و به جانب بالا سر مي‌کشد و از شکاف دوم ريشه‌ها پديد مي‌آيد و به طرف عمق زمين فرو مي‌رود و اين صحنه شگفتي‌هايي دارد. يکي آن که خاک دروني زمين سخت است و نفوذ در آن دشوار و گاه به‌گونه‌اي است که کارد آهني تيز در آن فرو نمي‌رود و با اين حال ريشه‌هاي بسيار نازک، لطيف و نرم طوري که اگر آن‌ها را ميان دو انگشت بفشاريم آب مي‌شود از ميان اين خاک‌هاي سخت مي‌گذرند و در اعماق آن ريشه مي‌دوانند و اين جز با تقدير الهي امکان‌پذير نيست. از همين روي خداوند در ذيل اين آيه انکار پروردگار را قبيح و بي‌شرمانه دانسته و فرموده است: چنين است خداي شما، چگونه به بيراهه مي‌رويد؟

سرفصل: نقش عوامل غير زنده ي محيطي، مثل نور، دما، آب، رطوبت هوا و خاک بر رشد گياهان زراعي

مطلب درسي: نقش خاک بر رشد گياهان زراعي

رشد و نمو گياه زراعي تابع فراهم بودن شرايط مناسب محيطي است. ريشه‌هاي گياهان در درون خاک و اندام‌هاي هوايي آن بر فراز خاک نسبت به عوامل محيطي واکنش نشان مي‌دهند. مجموعه ي عوامل آب‌وهوايي (اقليم) و خاک از مهم‌ترين عوامل توليد مي‌باشند و بهره‌برداري از زمين بر اساس کيفيت اين دو عامل استوار است. در زراعت، هدف کشاورز تغيير عوامل محيطي تا سر حد امکان و يا ايجاد انطباق بين نيازهاي رشدي گياه با شرايط محيطي موجود مي‌باشد. از اين‌رو شناخت صحيحي از عوامل اقليمي و خاکي بسيار حائز اهميت است.

وظيفه ي خاک تأمين هوا (براي تنفس ريشه) و مواد غذايي موردنياز گياه، ذخيره  ي رطوبت و حمايت مکانيکي گياه است. سه مورد از خصوصيات فيزيکي مهم خاک که به نوع و شکل و مقدار اجزاي معدني و آلي خاک بستگي دارد شامل: بافت خاک، ساختمان خاک و وزن مخصوص خاک مي‌باشد. [4]

در بعضي از آيات قرآن کريم به عامل خاک (که امروزه يکي از اصول اکولوژيکي مطرح مي‌شود) اشاره شده است. از جمله مي‌فرمايد: «وَالْبَلَدُ الطَّيبُ يخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِي خَبُثَ لَا يخْرُجُ إِلَّا نَکدًا کذَلِک نُصَرِّفُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يشْکرُون؛ [5] سرزمين پاکيزه) و شيرين)، گياهش به فرمان پروردگار مي‌رويد؛ امّا سرزمين هاي بد طينت (و شوره‌زار)، جز گياه ناچيز و بي‌ارزش، از آن نمي‌رويد؛ اين‌گونه آيات (خود) را براي آن ها که شکرگزارند، بيان مي‌کنيم !»

سرفصل: نقش عوامل غيرزنده محيطي، مثل نور، دما، آب، رطوبت هوا و خاک بر رشد گياهان زراعي

مطلب درسي: نقش رطوبت (آب) بر رشد گياهان زراعي

گياهان مانند ساير موجودات زنده براي رشد، نياز به آب دارند، يا به عبارت ديگر آب مايه ي حيات تمام موجودات زنده از جمله گياه است. در محيط رشد گياه، آب بايد به مقدار کافي و با کيفيت مناسب وجود داشته باشد زيرا رشد گياه را تحت تأثير قرار مي‌دهد و باعث مي‌شود عناصر غذايي موجود در رشد گياه از جمله خاک در آن حل شده و جذب عناصر غذايي صورت بگيرد. نقش مهم ديگر آب شرکت در عمل سبزينه سازي است. سبزينه سازي واکنشي است که اساس توليد گياهي بر آن استوار است. نقش ديگر آب تنظيم دماي برگ و گياه مي‌باشد. گياه از طريق عمل تعرق، دماي تاج پوشش (کانوپي) را پايين مي‌آورد و به مقدار قابل تحمل مي‌رساند.

براي رشد گياه هم رطوبت کم و هم زياد زيان‌آور، خواهد بود. زيرا اگر رطوبت خاک زياد باشد گياه به دليل کمبود اکسيژن و تهويه ي نامناسب دچار مشکل مي‌شود و چنان چه رطوبت خاک کم باشد به دليل کمبود آبِ خاک، گياه دچار پژمردگي و خشکي مي‌شود، بنابراين ميزان رطوبت خاک بايد در حد مناسب باشد. معمولاً رطوبت مناسب در حد ظرفيت زراعي (FC) است. ظرفيت زراعي ميزان رطوبتي است که مقدار آب اضافي بعد از انجام آبياري از خاک خارج شده و شرايط به گونه‌اي فراهم است که گياه بتواند از آب و اکسيژن کافي بهره‌مند شود. [6]

در مورد نقش آب در گياهان آيات متعددي در قرآن وجود دارد مثلاً در آيه ي 18 و 19 سوره ي مؤمنون، به اهميت مسئله ي آب در باروري خاک از نظر توانايي توليد و رويش گياهان اشاره شده است و مي‌فرمايد:

«و أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلي‏ ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ* فَأَنْشَأْنا لَکُمْ بِهِ جَنَّاتٍ مِنْ نَخيلٍ وَ أَعْنابٍ لَکُمْ فيها فَواکِهُ کَثيرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ؛و از آسمان، آبي به‌ اندازه ي معيّن نازل کرديم؛ و آن را در زمين(در جايگاه مخصوصي)ساکن نموديم؛ و ما  بر از بين بردن آن کاملاً قادريم. *سپس به‌ وسيله ي آن باغ‌هايي از درختان نخل و انگور براي شما ايجاد کرديم ؛باغ‌هايي که در آن ميوه‌هاي بسيار است؛ و از آن مي‌خوريد.»[7]

سرفصل : خصوصيات و اندام‌هاي اصلي گياهان

مطلب درسي : چرخه ي زندگي گياهان

 به طورکلي مراحل مختلف رشد و نموي که از بذر تا بذر طي مي‌شود، چرخه ي کامل زندگي گياه را تشکيل مي‌دهد. چرخه ي زندگي بسياري از گياهان زراعي با جوانه‌زني بذري که در خاک کشت شده است، آغاز مي‌شود. با رويش و سبز شدن گياهچه بر سطح خاک، رشد رويشي گياه ادامه يافته و بسته به نوع گياه و شرايط محيطي حاکم بر آن پس از مدتي گياه وارد مرحله زايشي مي‌شود در اين مرحله پس از وقوع گل‌دهي و انجام عمل گرده‌افشاني و لقاح، بذر و ميوه به وجود مي‌آيد. [8]

در قرآن کريم در آيات بسياري، ازجمله آيه ي29 سوره فتح و 99 سوره انعام به چرخه ي زندگي گياهان اشاره شده است:

سوره  ي فتح آيه ي 29 «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَي الْکفَّارِ رُحَمَاءُ بَينَهُمْ تَرَاهُمْ رُکعًا سُجَّدًا يبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِک مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ  وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ کزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَي عَلَي سُوقِهِ يعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيغِيظَ بِهِمُ الْکفَّارَ  وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا؛ محمّد (ص) فرستاده ي خداست؛ و کساني که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربانند؛ پيوسته آن‌ها را در حال رکوع و سجود مي‌بيني در حالي که همواره فضل خدا و رضاي او را مي‌طلبند؛ نشانه ي آن‌ها در صورتشان از اثر سجده نمايان است؛ اين توصيف آنان در تورات و توصيف آنان در انجيل است، همانند زراعتي که جوانه‌هاي خود را خارج ساخته، سپس به تقويت آن پرداخته تا محکم شده و بر پاي خود ايستاده است و بقدري نموّ و رشد کرده که زارعان را به شگفتي وامي‌دارد؛ اين براي آن است که کافران را به خشم آورد ! (ولي) کساني از آن‌ها را که ايمان آورده و کارهاي شايسته انجام داده‌اند، خداوند وعده ي آمرزش و اجر عظيمي داده است.»

سوره  ي انعام آيه 99: «وَ هُوَ الَّذي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَيْء فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَراکِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِيَةٌ وَ جَنّات مِنْ أَعْناب وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمّانَ مُشْتَبِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِه انْظُرُوا إِلي ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ يَنْعِهِ إِنَّ في ذلِکُمْ لآيات لِقَوْم يُؤْمِنُونَ؛ او کسي است که از آسمان، آبي نازل کرد؛ و به وسيله ي آن، گياهان گوناگون رويانديم؛ و از آن، ساقه ها و شاخه هاي سبز، خارج ساختيم؛ و از آن‌ها دانه هاي متراکم، و از شکوفه  ي نخل، شکوفه هايي با رشته هاي باريک بيرون فرستاديم؛ و باغ هايي از انواع انگور و زيتون و انار، (گاه) شبيه به يکديگر، و (گاه) بي شباهت! هنگامي که ميوه مي‌دهد، به ميوه ي آن و طرز رسيدنش بنگريد که در آن، نشانه هايي براي افراد با ايمان است!»

[1]. Protoplast.

[2].  زراعت عمومي، ص 125 

[3]. انعام / 95 .

[4].  زراعت عمومي، ص 148-149.

[5]. اعراف/ 58 .

[6]. اصول زراعت، ص 55

[7]. آيات 18 و 19 سوره  ي مؤمنون، به اهميت مسئله ي آب در باروري خاک از نظر توانايي توليد و رويش گياهان اشاره ‌شده است.

[8]. زراعت عمومي، ص 34.