سرفصل: رفتار شناسي حشرات

مطلب درسي: چگونگي برقراري ارتباط در مورچه‌ها

مورچه‌ها و ساير حشرات توسط مواد شيميايي پيچيده اي به نام فرمون با افراد هم گونه خود ارتباط برقرار مي‌کنند. فرمون‌ها انواعي دارند از جمله آلدئيد هگزانال.[1] اين فرمون ماده‌اي است که توسط مورچه‌ها شناسايي مي‌شود و باعث جلب توجه آن‌ها مي‌گردد. در نتيجه آن‌ها شاخک‌هاي خود را تکان مي‌دهند و بالا مي برند تا ديگر بوها را نيز بگيرند. مورچه‌ها با دريافت اين فرمون منتظر رسيدن بقيه علامت‌ها مي‌شوند.

نوع ديگري از فرمون‌ها، ماده شيميايي هگزانول[2]است. با دريافت اين ماده مورچه‌ها شروع به دويدن در تمامي جهت‌ها مي‌کنند تا منبع اين ماده را پيدا کنند. مورچه‌اي که ماده شيميايي را ترشح مي‌کند بايد مسير حرکت ساير مورچه ها را معين کند.

فرمون ديگر کنون است که در مورد مورچه‌ها فرمون اعلام خطر است. اين فرمون نشان دهنده عامل خطر است.

در مرحله چهارم مورچه اخطار دهنده ماده شيميايي مخصوصي را ترشح مي‌کند که Butylocténal نام دارد.[3] توسط اين ماده، گوينده دستور دفاع مي‌دهد و نوع دفاع را تعيين مي‌کند.[4]

در قرآن به اين مطلب اين‌گونه اشاره شده است.

خداوند در سوره نمل، آيه 18 چنين مي‌فرمايد: «حَتَّي إِذَا أَتَوْا عَلَي وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ لا يَحْطِمَنَّکُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ؛

(آن‌ها حرکت کردند) تا به سرزمين مورچگان رسيدند؛ مورچه‌اي گفت: «به لانه‌هاي خود برويد تا سليمان و لشکرش شما را پايمال نکنند در حالي که نمي‌فهمند.»

مورچه‌ها با دريافت اولين ماده (آلدئيد هگزانال)[5] شروع به جمع شدن در يک نقطه مي‌کنند و منتظر رسيدن بقيه علامت‌ها مي‌شوند و اين شبيه اولين مرحله است که توسط مورچه در جمله «اي مورچه‌ها” گفته شد.

سپس مورچه دومين ماده شيميايي (هگزانول)[6]را ترشح مي‌کند. با دريافت اين ماده مورچه‌ها شروع به دويدن در تمامي جهت‌ها مي‌کنند تا منبع اين ماده را پيدا کنند. مورچه‌اي که ماده شيميايي را ترشح مي‌کند بايد مسير حرکت ساير مورچه ها را معين کند و اين کاري است که مورچه داستان حضرت سليمان انجام داد و از بقيه مورچه‌ها خواست که وارد لانه‌هايشان بشوند و گفت: «به لانه‌هايتان وارد شويد».

سومين ماده (نوعي کنون) است که مورچه ترشح مي‌کند. اين ماده نشان دهنده عامل خطراست و چيزي که مورچه ي داستان مذکور گفت (مبادا سليمان و لشگرش پايمالتان کنند) همين است.

درمرحله چهارم مورچه اخطار دهنده ماده شيميايي يوتيلکتونال[7]را ترشح مي‌کند. توسط اين ماده، گوينده، دستور دفاع مي‌دهد و نوع دفاع را تعيين مي‌کند. بنابر اين در عبارت آخر مي‌گويد «در حالي که لشکريان آگاه نباشند» با اين کار آن مورچه، از وارد شدن بقيه مورچه‌ها به مرحله حمله جلوگيري مي‌کندکه مي‌توانست منجر به مرگ شود.

به طور خلاصه مي توان روند مکالمه مورچه داستان حضرت سليمان را اين‌چنين بيان کرد:

يکي از مورچه‌ها مي‌گويد اي مورچه‌ها     Hexanal

به لانه‌هايتان وارد شويد Hexanol

مبادا سليمان و لشگرش پايمالتان کنند       Undécanone

در حالي که آگاه نباشند Butylocténal

مطلب درسي: رفتار زنبور عسل در هنگام توليد عسل و چگونگي مسير يابي آن

در جهت يابي هم، فاکتورهاي شيميايي (بوهاي مختلف) نقش دارند و هم، فاکتورهاي بينايي، در زنبور عسل حداکثر تکامل در جهت يابي بر اساس قوه بينايي صورت گرفته و براساس نور خورشيد است، به‌طوري که وقتي ضخامت ابرها در آسمان زياد باشد و نور خورشيد پلاريزه شود آن موقع زنبور قادر به جهت يابي نيست زنبور عسل وقتي مسيري را برود مـغـز آن زاويه‌هاي نـور خورشيد و جهات مغناطيسي شمال و جنوب کره زمين را ضبط مي‌کند. در بازگشت بر اساس همان اطلاعات برمي گردد. به همين دليل زنبورها در روزهاي اول بهار و اول پاييز که زاويه تابش خورشيد با کره زمين دقيقاً برابر 90 درجه است، از لانه خود خارج نمي‌شوند. [8]

اين توانايي زنبور عسل، همان غريزه خدادادي است که قرآن از آن تعبير فرموده: «وَ أَوْحَي رَبُّکَ إِلَي النَّحْلِ.....؛[9]

وپروردگار تو به زنبور عسل «وحي» (و الهام غريزي) نمود.....» ناگفته نماند در اصطلاح قرآن وحي منحصر به آنچه بر پيامبران نازل مي‌شود نيست.

زنبوران به هنگام ساختن عسل آن چنان ماهرانه، عمل مي‌کنند که خواص درماني و دارويي گياهان کاملاً محفوظ مانده و به عسل منتقل مي‌شود، خودت زنبور عسل نيز در سيستم گوارشي خود تغييراتي را ايجاد نموده که مصرف آن را براي انسان راحت‌تر نموده است. جالب است که گاهي برخي داروهاي گياهي در اثر حرارت بعضي از خواص خود را از دست مي‌دهند يا حتي ممکن است خواص مضر نيز پيدا کنند ولي در عسل (عسل طبيعي) کليه خواص مثبت و درماني مواد اوليه کاملاً حفظ مي‌شود و حتي عمليات آماده سازي و قابل استفاده شدن توسط زنبور عسل صورت مي‌گيرد. بي‌جهت نيست که خداوند در مورد عسل مي‌فرمايد: «شِفَاءٌ لِلنَّاسِ........؛[10] در آن، شفا براي مردم است؛.......»

خداوند در قرآن مي‌فرمايد:

«وَ أَوْحَي رَبُّکَ إِلَي النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ *ثُمَّ کُلِي مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِي سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِکَ لآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَکَّرُونَ؛[11]

و پروردگار تو به زنبور عسل «وحي» (و الهام غريزي) نمود که: «از کوه‌ها و درختان و داربست‌هايي که (مردم) مي‌سازند، خانه‌هايي برگزين. * سپس از تمام ثمرات (و شيره ي گل‌ها) بخور و راه‌هايي را که پروردگارت براي تو تعيين کرده است، به‌راحتي بپيما.» از درون شکم آن‌ها، نوشيدني با رنگ‌هاي مختلف خارج مي‌شودکه در آن، شفا براي مردم است؛ به‌يقين در اين امر، نشانه ي روشني است براي جمعيتي که مي‌انديشند.»

مطلب درسي: رفتارهاي جفت گيري

در برخي از، خانواده مگس ها حشره نر براي اين‌که از طرف حشره ي ماده براي جفت‌گيري پذيرفته شود بايد به او هديه دهد که اين هديه يک ماده غذايي ارزشمند است که باعث ايجاد آرامش در حشره ي ماده شده و از طرف او مورد پذيرش قرار مي‌گيرد. البته شايان ذکراست که حشره ي  ماده اين غذا را که از طرف حشره ي  نر به او هديه داده شده است را براي داشتن نتاج (فرزندان) بهتر از او طلب کرده و استفاده مي‌کند[12].

اين هديه بسيارشبيه مهريه است که در جامعه ي ما توسط مردان به همسران داده مي‌شود. نکته قابل توجه آن که قرآن کريم مهريه را«نِحْلَه» يعني هديه مي‌نامد[13] که با رضايت خاطر به همسرش داده مي‌شود.[14]

خداوند در آيه 4 سوره نساء مي فرمايد:

«وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً ...؛

ومهر زنان را (بطورکامل) به‌عنوان يک بدهي (عطيه)، به آنان بپردازيد؛....» [15]

کلمه ي«نِحلَة» به گفته راغب اصفهاني[16] از «نَحل» به معناي زنبورعسل است. چون زنبور عسل به مردم عسل مي‌بخشد و توقّعي هم ندارد، به هديه هم «نِحلَة» گفته مي‌شود. البتّه بعضي مفسّرين «نِحلَة» را به معناي «دَين» گرفته‌اند. يعني مهريه، دَين و بدهي قطعي مرد است.

طبق برخي از احاديث بايد بهترين اموال را به مهريه اختصاص داد چرا که موجب پاکي فرزندان مي‌شود.[17]

سرفصل: رده بندي حشرات در سطح راسته‌ها و خانواده‌هاي مهم

مطلب درسي: رفتار غريزي يوريپلاتئا ناناکنيلالي[18]

کوچک‌ترين حشره جهان با ابعادي پنج برابرکوچک‌تراز يک پشه، برابر با 0.4 ميلي‌متر در تايلند شناسايي و کشف شده است. اين حشره با وجود ابعاد کوچکي که دارد، شکارگر است و احتمالا غذاي خود را از مورچه‌هاي کوچک تأمين و سر مورچه‌ها را قطع کرده و از پوسته آن به عنوان آشيانه استفاده مي‌کند.

اين حشره “يوريپلاتئا ناناکنيلالي” [19]نام دارد و به‌اندازه‌اي کوچک است که به سختي مي‌توان آن را با چشم غيرمسلح مشاهده کرد. اين حشره متعلق به راسته دو بالان است.

اين حشره در بدن مورچه‌هاي زنده تخم‌گذاري مي‌کند، سپس تخم‌ها تفريخ شده و لاروها به درون سر مورچه مهاجرت مي‌کنند و از مغز و ماهيچه‌هاي آرواره آن تغذيه مي‌کنند و به تدريج با از بين رفتن غشايي که سر را به بدن مورچه وصل مي‌کند، سر مورچه از بدنش جدا مي‌شود. سپس لاروها براي دو هفته ديگر در سر مورچه زندگي مي‌کنند و پس از دو هفته به شکل يک حشره بالغ بيرون مي‌آيند. ناگفته نماند مانند اکثر موارد، ارتباط حشره با نتاج قطع است. [20]

در اينجا اين سؤال پيش مي‌آيد که لاروها که هيچ‌گاه مادر خود را نديده‌اند، بعد از آن که بالغ شدند، چگونه مي‌توانند اين روند پارازيتيسم [21]را انجام دهند[22]؟ اگر کسي معتقد به تکامل تصادفي و بدون نقش خداوند باشد، چگونه مي‌تواند اين رفتار پيچيده را بدون اکتساب و يادگرفتن از نسل قبل تبيين کند؟ اما اگر کسي معتقد به «تکامل موجودات با نقش خداوند» باشد مي‌داند اين رفتار به ‌صورت غريزي از سوي خداوند حکيم در درون او نهادينه شده است.

ممکن است کسي اين رفتار را به ژن‌ها (ژنتيک رفتاري) نسبت بدهد اما سوال مهمي را بايد پاسخ دهد که اين ژن را چه کسي آفريده و اين خصوصيت را چه کسي به او داده است؟

[1]. Aldehyde Hexanal.

[2]. Hexanol.

[3]. Wilson.

[4]. Matthews R.W and, Matthews J.R.. 2010. Insect Behavior, 2nd Edition Heidelberg new York Springer. P 206-207.

[5]. Aldehydehexanal.

[6]. Hexanol.

[7]. .Butylocténal

[8]. Matthews R.W and, Matthews J.R.. 2010. Insect Behavior, 2nd Edition Heidelberg new York Springer. P 328-329.

[9]. نحل/ 68 .

[10]. نحل/ 69 .

[11]. نحل / 68 و 69 .

[12]. Matthews R.W and, Matthews J.R.. 2010. Insect Behavior, 2nd Edition Heidelberg new York Springer. P352.

[13]. فاضل مقداد، کنزالعرفان، ج2، ص202.

[14]. توجه داشته باشيد اصل آن است که مهريه نقد داده شود. از صدر اسلام تا اين اواخر هم همين طور بوده است اما متأسفانه در چند دهه اخير رسم شده است که مهريه را همان ابتدا نمي پردازند. اين امر باعث شده مبلغ مهريه ها به صورت غيرواقعي بالا رود و اگر کسي خواسته باشد بپردازد نتواند.

[15]. و کامل آيه چنين است : «وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَکُلُوهُ هَنِيئًا مَرِيئًا؛  و مهر زنان را (بطور كامل) بعنوان يك بدهى (يا عطيه،) به آنان بپردازيد؛ (ولى) اگر آنها چيزى از آن را با رضايت خاطر به شما ببخشند، حلال و گوارا مصرف كنيد .»

[16]. مفردات الفاظ القرآن، ج1، ص795.

[17].  تفسير اطيب البيان، ج4، ص12.

[18]. Euryplatea nanaknihali.

[19]. Euryplatea nanaknihali       

[20]. .https://www.livescience.com/21326-smallest-fly-decapitates-ants.html

[21]. Parasitism

[22]. پارازيتيسم همان رفتاري است كه مرحله نابالغ مگس از سر مورچه تغذيه مي كند.