پيشگفتار
1401/08/14 09:07فصل قبل
کتاب حاضر حاصل87 جلسه بحث و تبادل‌نظر اساتيد و صاحب‌نظران حوزه و دانشگاه و يکي از مجموعه کتب طرح تدريس با جهت‌گيري الهي- فرهنگي است. اين کتاب براي استفاده اساتيد تدوين شده تا علاوه‌بر نقش آموزشي بتوانند در عرصه تربيتي نيز مؤثر باشند.
استاد مي‌تواند نقش تربيتي خود را به دو شکل ايفا کند: نخست «رفتاري» و ديگري «گفتاري». به نظر مي‌رسد تدريس با «جهت‌گيري الهي- فرهنگي» يکي از بهترين روش‌ها براي انجام نقش تربيتي استاد به شکل گفتاري است؛ يعني «آموزش دروس تخصصي به فراگيران (دانشجويان) به‌گونه‌اي که فراگير به خداشناسي، دين‌داري و خودباوري نزديک‌تر شود». تدريس با جهت‌گيري الهي- فرهنگي اهدافي دارد که عمده آن عبارت است از:
آموزش و فراگيري دانش براي رضاي خدا و خدمت به جامعه
توضيح مطالب علمي و تبيين مباحث درسي با گفتمان الهي و پيش‌فرض‌هاي توحيدي
آموزش علم به‌گونه‌اي که موجب خودشناسي و خودباوري شود
تربيت دانشجو به‌گونه‌اي که علم خود را براي خدمت به بشر و آرامش و آسايش و تعالي او به‌کار گيرد
آموزش علم همراه با اخلاق الهي و تربيت اسلامي
ضرورت تدريس با جهت‌گيري الهي- فرهنگي اين است که دانشجويان، علم و ايمان را هم زمان کسب نمايند و فارغ التحصيلان دانشگاه نسبت به زمان ورود به دانشگاه مومن‌تر و متدين‌تر باشند، يکي از ضروري‌ترين اقدامات، تدريس با جهت‌گيري الهي- فرهنگي است. حضرت امام خميني(قدس سره) در اين خصوص خطاب به دانشگاهيان ميفرمايند: «بايد بشر به فکر اين باشد که به چيزهايي که براي تربيت و آموزش و تعليم انسان است، جهت بدهد. چنانچه به دانشگاه‌ها جهت داده نشود، همان دانشگاه‌هايي مي‌شود که در بين بشر [امروز]هست، و از همان دانشگاه‌ها قواي مخرّبه بيرون مي آيد. و اگر جهت به آن داده بشود، دانشگاه‌ها کاري مي کنند که مسلسل ها نمي‌تواند بکند. خدمتي مي توانند به بشر بکنند که هيچ کس ديگر نمي تواند اينقدر خدمت بکند. عمده آن جهتي که طرف آن جهت رفته مي‌شود. و قرآن اين را فرموده است: «إِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذي خَلَقَ[1]» قرائت کن نه قرائت مطلق. بياموز، نه آموزش مطلق. علم تحصيل کن، نه علم مطلق و تحصيل مطلق؛ علم جهت‌دار، آموزش جهت دار. جهت، اسم ربّ است، توجه به خداست، براي خدا و براي خلق خدا.
قلم‌ها اگر در دنيا براي خدا و براي خلق خدا به کار بيفتند مسلسل‌ها کنار مي‌رود. و اگر براي خدا و براي خلق خدا نباشد، مسلسل‌ساز مي‌شود. ابزار کوبنده انسان با دست قلم‌دارها و دست علمايي که در دانشگاه‌ها هستند، وجود پيدا کرده است. و همة ترقيات بشر هم با دست علما و بيان و قلم علما وجود پيدا کرده است. کوشش کنيد که در اين آموزشي که به مردم مي‌دهيد، جهت‌دار باشد.[2]»
دانشگاه اسلامي آن نيست که تنها تعدادي برنامه ديني بيرون از سرفصل‌هاي رايج و مصوب، در آن اجرا شود، بلکه دانشگاهِ اسلامي آن است که کلاس‌هاي درس - که متن اصلي و برنامه محوري دانشگاه به شمار مي‌آيند- علاوه بر بعد علمي، کلاس خداشناسي و تربيت الهي نيز باشند. براي آنکه اين موضوع بهتر تبيين شود طرح اين پرسش مفيد بلکه ضروري است: برنامه دانشگاه چيست؟ و فوق‌برنامه آن کدام است؟
بي‌شک، برنامه دانشگاه دو رکن اساسي دارد، آموزش و پژوهش. منظور از آموزش دروسي است که در کلاس‌ها تدريس مي‌شود و همه دانشجويان را بدون استثنا شامل مي‌شود. نمود بارز پژوهش نيز تحقيقات، پايان‌نامه‌ها و مقاله‌هاي استادان و دانشجويان است. در عمل آموزش، بخش بسيار بيشتري از فعاليت دانشگاه را به خود اختصاص مي‌دهد. اموري مانند: مسابقات فرهنگي، سخنراني‌هاي مذهبي، اردوها و امثال آن «فوق‌برنامه» به شمار مي‌آيند. طبيعي است که در مقايسه با برنامه‌هاي آموزشي دانشگاه، فوق‌برنامه تعداد کمتري را پوشش مي‌دهد (هم درصد بسيار کمتري از دانشجويان شرکت مي‌کنند و هم تعداد فوق‌برنامه‌هايي که يک دانشجو شرکت مي‌کند در مقايسه با درس‌هايي که طي چندين واحد در هر نيمسال شرکت مي‌کند بسيار ناچيز است). پس براي اسلامي شدن دانشگاه بايد تمرکز بر روي برنامه‌هاي دانشگاه باشد نه فوق‌برنامه‌ها، يعني بايد به دنبال آن باشيم که علمي که در دانشگاه آموزش داده مي‌شود و کلاس‌هايي که برگزار مي‌شود، جهت الهي داشته باشد.
حضرت امام خميني رحمة الله عليه در خصوص اسلامي شدن متون درسي دانشگاه‌ها چنين ميفرمايند: « آن که اسلام مي‌خواهد و آن مقصدي که اسلام دارد، اين است که تمام علوم، (چه علوم طبيعي باشد و چه علوم غيرطبيعي باشد) تمام اين‌ها مهار بشود به علوم الهي و برگشت به توحيد بکند و هر علمي جنبة الوهيت در آن باشد. يعني انسان طبيعت را که مي بيند خدا را در آن ببيند، ماده را که مي بيند خدا را در آن ببيند، ساير موجودات را که مشاهده بکند خدا را در آن ببيند. اسلام براي آن آمده است که تمام موجودات طبيعي به الهيت و تمام علوم طبيعي به علم الهي برگردد».[3]
پس براي اسلامي شدن دانشگاه بايد تمرکز بر روي برنامه‌هاي دانشگاه باشد نه فوق‌برنامه‌ها يعني بايد به دنبال آن باشيم، علمي که در دانشگاه آموزش داده مي‌شود و کلاس‌هايي که برگزار مي‌شود، جهت الهي داشته باشد. تا زماني که کلاس‌هاي درس جهت الهي نداشته باشد، تمام فعاليت‌هاي ديني و اقدامات فرهنگي و آموزش‌هاي اسلامي (دروس معارف) تأثير لازم را نخواهد داشت.
چند برنامه فرهنگي و ديني، در مقابل انبوهي، از دروسي که احتمالا از جهت‌گيري الهي بي بهره‌اند، تأثيرگذار نيست يا اگر تأثيرگذار باشد، تأثير آن پس از مدت اندکي از بين مي‌رود. با توجه به آنکه در مقطع کارشناسي يک دانشجو حدود 140 واحد درسي را مي‌گذراند و براي هر دو واحد، در شانزده جلسه کلاس شرکت مي‌نمايد، درنتيجه يک دانشجوي مقطع کارشناسي بايد در هفت نيمسال يا بيشتر، حداقل در 1000 جلسه کلاس درس شرکت کند. اگر آموزش اين دروس با جهت‌گيري الهي- فرهنگي همراه شود مسلماً تأثير شگرفي بر باورهاي ديني دانشجويان خواهد گذاشت. در ضمن گاهي بيان مطالب ديني - که نياز به تخصص نداشته باشد - از زبان استاد درس تخصصي و غير معارف تأثير بيشتري دارد و در اعماق ذهن مخاطب جاي مي‌گيرد ازاين‌رو لازم است استادان محترم از اين قابليت خود براي خدمت به دين و اخلاق استفاده نمايند.
شيوه تدريس با جهت‌گيري الهي- فرهنگي بدين صورت است که هر استادي مي تواند با توجه به سليقه و تشخيص خود و رعايت نمودن اصول علمي و ديني عمل نمايد. چه بسا برخي اساتيد به کتاب راهنماي تدريس در اين زمينه نيازي ندارند اما براي تسهيل کار علاقمندان، کتاب حاضر تدوين شده است تا اساتيدي که معتقد به تدريس با جهت‌گيري الهي- فرهنگي هستند در صورت تمايل از مطالب آن استفاده نمايند.
اين کتاب در چهار فصل تدوين شده است که هر فصل بخشي از اهداف مدنظر را تأمين مي‌کند. قبل از آنکه هر بخش جداگانه توضيح داده شود، ذکر اين نکته ضروري است که تدريس با جهت الهي نه تنها خللي در تدريس مطابق با سرفصل‌هاي مصوب ايجاد نمي‌کند بلکه با بيان مطالب با گفتمان الهي و ذکر پيوندهاي مرتبط موجب مي‌شود مطلب درسي براي دانشجويان روشن‌تر شده و با مباني صحيح در ذهن آنها جاي بگيرد.
فصل اول با عنوان «گزيدة تاريخ آموزش ابتدايي در تمدن اسلام و ايران» خاطرنشان مي‌سازد ايرانيان و مسلمانان نيز در پيدايش و گسترش علم آموزش ابتدايي سهم داشته اند و سعي دارد تا به استاد کمک کند تا روحيه خودباوري را در دانشجو ايجاد نمايد.
فصل دوم تحت عنوان «مباني و مفاهيم» سعي دارد تا برخي از مفاهيم و واژه‌هاي کليدي علم آموزش ابتدايي و برخي از مباني الهي و اسلامي اين علم را توضيح دهد.
فصل سوم با نام «ارائه مطالب درسي با پيش‌فرض‌هاي توحيدي» برخي از مطالب علمي رايج را که با پيش‌فرض‌هاي غيرتوحيدي است، معرفي و مطلب علمي جايگزين را با پيش‌فرض توحيدي بيان مي‌کند.
فصل چهارم تحت عنوان« ارائه مطالب درسي با گفتمان؛ پيوند يا گريز فرهنگي- الهي»، پرحجم‌ترين فصل کتاب است و سعي دارد به استاد کمک کند تا در خلال مباحث درسي و به تناسب آن، مطالب ديني و فرهنگي را در کلاس درس مطرح نمايد. در اين فصل، چهار درس از دروس تخصصي رشته آموزش ابتدايي (مقطع کارشناسي) انتخاب شده، سپس در هر درس تعدادي از سرفصل‌هاي مصوب، تعيين گرديده و بعد از بيان مطلب درسي، نکته ديني يا فرهنگي (که متناسب آن باشد) ذکر شده است.
فصل پنجم «تدريس با خودباوري»، به اهميت خودباوري و نقش آن در تدريس با رويكرد ديني مي پردازد.
اميد است اين اثر که محصول كار جمعي تعدادي از متخصصان رشته آموزش ابتدايي و دانش‌آموختگان حوزه مي‌باشد، زمينه تدريس با جهت‌گيري الهي- فرهنگي را براي اساتيد محترم فراهم نمايد و باعث ارتقاي کيفيت و جذابيت تدريس آنها شود. بي‌گمان رهنمودهاي خوانندگان محترم مي‌تواند به غناي علمي کتاب بيفزايد.
[1]. علق/ 1.
[2]. دانشگاه و دانشگاهيان از ديدگاه امام خميني (س)، ص5.
[3]. دانشگاه و دانشگاهيان از ديدگاه امام خميني (س)، ص4.