3-1- نام درس: بوم‌شناسي دريا[1]

سرفصل درس:

مقدمه

اهميت اکولوژي دريايي و تاريخچه آن

خصوصيات محيط‌زيست دريايي *

زيستگاه‌هاي دريايي و ويژگي‌هاي آن‌ها (مصب‌ها، جنگل‌هاي مانگرو، جزاير مرجاني، سواحل، پهنه‌هاي جزر و مدي و Seaweeds)*

آشنايي با توليدکنندگان و مصرف‌کنندگان دريا (پلانکتون‌ها، نکتون‌ها و بنتوزها)

جايگاه اکولوژيک آن‌ها در اکوسيستم دريا

تغييرات زماني و مکاني توليد و عوامل مؤثر بر آن

سير انرژي در اکوسيستم دريا و اهميت آن در ايجاد ساختارهاي اکولوژيک دريا

زنجيره‌هاي غذايي، سطوح تغذيه و شبکه‌هاي غذايي

آشنايي با نمونه‌برداري‌هاي دريايي و پاره‌اي از ابزارهاي مورد استفاده

بهره‌برداري از منابع غذايي دريا *

منابع آلاينده و اثر آن‌ها بر فرآيندهاي اکولوژيک دريا

3-1-1- سرفصل: خصوصيات محيط‌زيست دريايي

3-1-1-1- مطلب علمي: وسعت درياها

بر پاية گزارش سازمان‌هاي تحقيقاتي بيش از 70 درصدِ سطح زمين از آب پوشيده شده است. (USGS, 2015)

جالب است که در قرآن کريم واژة «بر» به معناي خشکي در 12 آيه آمده است. واژة «بحر» نيز در 32 آيه به کار رفته است. (عبدالباقي، 1393) اگر نسبت بحر (32) به مجموع (بحر+ بر) (44 =32+12) تقسيم شود، حاصل عدد 72/0 است (72/0 = 45÷32) که اين عدد به مقدار بالا بسيار نزديک است.

شکل 1. وسعت آبهاي کره زمين

3-1-1-2- مطلب علمي: شوري آب و جريان‌هاي دريايي

شوري آب با اندازه‌گيري غلظت کاتيون‌ها و آنيون‌هاي موجود در آن و به صورت «غلظت کل جامدات حل‌شده»[2] بيان مي‌گردد. بر اين اساس آب شيرين به آبي اطلاق مي‌شود که غلظت همة جامدات محلول در آن کمتر از 1500 ميلي‌گرم در ليتر و در آب‌هاي شور بيش از 5000 ميلي‌گرم در ليتر است. (عرفان منش و افيوني، 1390)

از جريان‌هاي دريايي مي‌توان به يکي از مهم‌ترين آن‌ها يعني جريان گلف‌استريم اشاره کرد. جريان اقيانوسي گرم و قوي که در اقيانوس اطلس جريان دارد. عرض آن 100 کيلومتر و ژرفاي آن 800 تا 1200 متر است. (Pamela, 2007) اين جريان از آب‌هاي سطحي نزديک استوا در اقيانوس اطلس جريان مي‌يابد و با طول 1200 مايل به سوي غرب پيش مي‌رود. تفاوت در شوري آب درياها و حرکت جريان‌هايي مانند گلف‌استريم يا جريان‌هاي فراچاهنده که از لحاظ دمايي و شوري با آب‌هاي اطراف در پهنة اقيانوس متفاوت بوده است. شايستة يادآوري است که اين جريان‌ها نقش مهمي در بقاي موجودات و تعادل دما ايفا مي‌کنند. يکي نشدن آن آب‌ها با آب اقيانوس نکته جالبي است که قرآن کريم سده‌ها پيش به آن اشاره‌کرده است:

Pوَ هُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَينِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَ هَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَ جَعَلَ بَينَهُمَا بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَّحْجُوراًO (فرقان: 53)

«او کسي است که دو دريا را در کنار هم قرار داد؛ يکي گوارا و شيرين و ديگر شور و تلخ و در ميان آن‌ها برزخي قرار داد تا با هم مخلوط نشوند. [گويي هر يک به ديگري مي‌گويد:] دور باش و نزديک نيا.»

در تفسير اين آيه چنين آمده است:

«مرج از ماده «مَرَج» (بر وزن فلج) به معني مخلوط کردن و يا ارسال و رها نمودن است و در اينجا به معني در کنار هم قرار گرفتن آب شيرين و شور است. «عذب» به معني گوارا و پاکيزه و خنک و «فرات» به معني خوش‌طعم و خوش‌گوار است. «ملح» به معني شور و «اجاج» به معني تلخ و گرم است؛ بنابراين ملح و اجاج نقطة مقابل عذب و فرات است.

«برزخ» به معني حجاب و حائل ميان دو چيز است و جملة «حِجْراً مَحْجُوراً» چنان‌که سابقاً هم (ذيل آية 22 همين سوره) اشاره کرديم، جمله‌اي بوده است که در ميان عرب به هنگامي که با کسي روبرو مي‌شدند و از او وحشت داشتند براي گرفتن امان اين جمله را مي‌گفتند؛ يعني «ما را معاف و در امان داريد و از ما دور باشيد.»

به هر حال اين آيه يکي ديگر از مظاهر شگفت‌انگيز قدرت پروردگار را در جهان آفرينش ترسيم مي‌کند که چگونه يک حجاب نامرئي و حائل ناپيدا در ميان درياي شور و شيرين قرار مي‌گيرد و اجازه نمي‌دهد آن‌ها با هم آميخته شوند» (مکارم شيرازي، تفسير نمونه،  ج15).

3-1-1-3- مطلب علمي: منطقه‌بندي دريا

اين مناطق شامل منطقة ساحلي، فلات قاره، شيب قاره‌اي، دشت اقيانوسي، ژرفاي اقيانوسي و پشته‌هاي اقيانوسي مي‌شوند. در اعماق دريا تاريکي مطلق همه‌جا را فراگرفته و فشار آب خيلي زياد است. قدرت بينايي در ماهيان اين بخش به شدت کاهش يافته است. در عوض داراي اندام مولّد نور هستند. (سالاري، 1384) جالب اين است که در قرآن کريم به طور مستقيم به ژرفاي اقيانوسي و ميزان ظلمت آن (تا حد واضح نبودن تصوير دست، در برابر ديدگان شخص) اشاره شده است. در قرآن کريم آمده است:

Pأَوْ کظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُّجِّي يغْشَاهُ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَ‌جَ يدَهُ لَمْ يکدْ يرَ‌اهَا وَ مَن لَّمْ يجْعَلِ اللَّـهُ لَهُ نُورً‌ا فَمَا لَهُ مِن نُّورٍO (نور: 40)

«همچون تاريکي‌هايي در درياچه‌اي عميق و پهناور که موج آن را پوشانده و بر فراز آن موج ديگري و بر فراز آن ابري تاريک است؛ تاريکي‌هايي است يکي بر فراز ديگري، آن‌گونه که هرگاه دست خود را خارج کند ممکن نيست آن را ببيند و کسي که خدا نوري براي او قرار نداده، نوري براي او نيست.»

3-1-2- سرفصل: زيستگاه‌هاي دريايي و ويژگي‌هاي آن‌ها(جزايرمرجاني)

3-1-2-1- مطلب علمي: مرجان‌ها

يک گروه از موجودات زندة دريايي، مرجان‌ها هستند. ويژگي‌هاي خاص مرجان‌ها عبارت‌اند از:

بيشتر در مناطق حارّه قرار دارند و کمتر از 2/0 درصد از اقيانوس‌ها را دربرمي‌گيرند. (Birkeland, 1997)

اکوسيستم‌هاي مرجاني، شکننده و حساس هستند. رشد و بقاي آن‌ها تحت تأثير عوامل محيطي مثل شوري، درجة حرارت، کدورت آب، رسوب‌گذاري، شوري، PH و سطح اشباع کربنات کلسيم قرار دارد.

غناي گونه‌اي مناطق مرجاني حاکي از حضور 25 درصد از تنوع گونه‌هاي دريايي است.

مرجان‌ها از لحاظ منبع درآمد، تغذيه و کاهش دادن قدرت امواج، داراي اهميت هستند.

بالاترين تنوع رنگي در آبزيان مناطق مرجاني ديده مي‌شود.

گرم شدن جهاني در نابودي مرجان‌ها با ابعاد گسترده از راه پديدة «سفيد شدن حرارتي»[3] در کنار ديگر آلودگي‌هاي محيطي مؤثر بوده است.

از نظر ذخاير مرجاني، ايران پس از عربستان دومين کشور در منطقة خليج‌فارس است. جزاير جنوبي کشور ما مانند قشم، کيش، لارک و شيدور از مهم‌ترين مناطق مرجاني ايران هستند. مرجان‌هاي خليج‌فارس از خود آهک ترشح کرده و سفت هستند و ايجاد «آب‌سنگ» مي‌کنند. (ملکيان و همامي،1391)

بالا کشيدن لنگر و جدايي مرجان از بستر، ساخت لوازم تزييني و زيورآلات براي خريدوفروش، حفاري‌هاي دريايي و فرسايش خاک از عوامل تهديد مرجان‌ها است. (Willson, 2002)

نکتة جالب اين است که خداوند در قرآن کريم به طور مستقيم به واژة «مرجان» اشاره‌کرده است. در قرآن کريم آمده است:

Pمرَجَ الْبَحْرَينِ يلْتَقِيانِ، بَينَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا يبْغِيانِ، فَبِأَي آلَاءِ رَبِّکمَا تُکذِّبَانِ، يخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجَانُO (الرّحمن: 22-19)

«دو درياي مختلف (شور و شيرين، گرم و سرد) را در کنار هم قرار داد؛ در حالي که با هم تماس دارند. پس کدامين نعمت‌هاي پروردگارتان را انکار مي‌کنيد؟ از آن دو، لؤلؤ و مرجان بيرون مي‌آيد. »

دربارة اين پرسش‌ها که منظور از لؤلؤ و مرجان چيست و آيا جواهرات ظاهري است و يا اينکه در کدام دريا (شور يا شيرين) يافت مي‌شود، در تفاسير ديدگاه‌هاي گوناگوني آمده است. از ديد علامه طباطبايي ظاهر اين آيات حجّت است.

Pوَ مِنْ کلٍّ تَأْکلُونَ لَحْماً طَرِيا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْيةً تَلْبَسُونَهاO (فاطر: 12)

«از هر دو گوشتي تازه مي‌خوريد و وسايل زينتي استخراج کرده مي‌پوشيد»

ايشان در تفسير اين آيه به اين مطلب اشاره کرده است: ‘لحم طريبه معناي گوشت تازه و لطيف است و منظور از آن، گوشت ماهي و هم گوشت مرغان دريايي است و مراد از ’حليه‘[4] که از دريا استخراج مي‌کنند، لؤلؤ و مرجان و انواع صدف‌ها است. همچنان که در جاي ديگر فرموده:

Pيخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُO (الرّحمن، 22)

«از آن دو، لؤلؤ و مرجان خارج مي‌شود.»

دو دريا در داشتن ’حليه‘ مشترک‌اند، همچنان که کتاب‌هايي که در اين‌گونه مسائل بحث مي‌کنند، وجود حليه در هر دو نوع دريا را مسلّم دانسته‌اند[5]» (موسوي، 1374، ج17: 36).

شکل 2. مرواريد پرورش‌يافته در صدف‌هاي دريايي

3-1-3- سرفصل: بهره‌برداري از منابع غذايي دريا

3-1-3-1- مطلب علمي: آبزيان

در ميان آبزيان ماهي‌ها ارزش غذايي بالايي دارند، به‌گونه‌اي که دارندة پروتئين و گسترة وسيعي از ويتامين‌ها و مواد معدني مانند فسفر، منيزيم و سلنيوم هستند. پژوهش‌هاي اخير نشان داده است که روغن ماهي دارندة انواع اسيدهاي چربي است که براي رشد مغز جنين نياز است.(2015، FAO) بسيار شگفت‌انگيز است که سده‌ها پيش در قرآن کريم به استفاده از اين منابع غذايي دريايي آن هم به صورت تازه اشاره شده است:

Pوَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکلُواْ مِنْهُ لَحْماً طَرِياً وَتَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْيةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَي الْفُلْک مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعْلَّکمْ تَشْکرُونَO (نحل: 14)

«و او کسي است که دريا را مسخّر [شما] ساخت تا از آن، گوشت تازه بخوريد و زيوري براي پوشيدن [مانند مرواريد] از آن استخراج کنيد و کشتي‌ها را مي‌بيني که سينة دريا را مي‌شکافند تا شما [به تجارت پردازيد و] از فضل خدا بهره گيريد؛ شايد شما شکر نعمت‌هاي او را به جا آوريد. »

در تفسير اين آيه آمده است:

«اشارة خداوند به گوشتي است که زحمت پرورش آن را نکشيده‌ايد. تنها دست قدرت خدا آن را در دل اقيانوس‌ها پرورش داده و رايگان در اختيارتان گذارده است. به ويژه تکيه بر طراوت و تازگي اين گوشت، با توجه به اينکه در آن عصر از يک جهت و در زمان ما از جهت ديگر، گوشت‌هاي کهنه (گوشت‌هاي منجمد شده) فراوان بوده و هست، اهميت اين نعمت و تغذيه از گوشت تازه را آشکار مي‌سازد. با همة پيشرفتي که در زندگي و تمدن مادّي بشر پديد آمده، هنوز دريا يکي از مهم‌ترين منابع تغذيه انسان را تشکيل مي‌دهد و همه‌ساله صدها هزار تن از گوشت تازه‌اي که دست لطف پروردگار براي انسان‌ها پرورش داده، از دريا صيد مي‌شود. لذا اکنون که جمعيت کرة زمين رو به افزايش است و بعضي در مطالعات ابتدايي خود احساس مي‌کنند خطر کمبود مواد غذايي، مردم جهان را براي آينده تهديد مي‌کند، افکار دانشمندان متوجه درياها شده و چشم اميد خود را به آن دوخته‌اند تا از طريق پرورش و تکثير نسل انواع ماهي‌ها بتوانند اين کمبود را به مقدار فراواني برطرف سازند. گرچه امروزه فعاليت‌هاي بي‌رويه انساني و آلودگي‌هاي محيط‌زيست کميت و کيفيت اين منابع را کاهش داده است» (مکارم شيرازي، تفسير نمونه، 1371: 180).

شکل 3. بهره‌برداري از ماهيان توسط انسان

[1]. سرفصل مصوّب وزارت علوم، تحقيقات و فناوري

[2]. TDS (Total D issolved Solid)

[3]. Thermal bleaching

[4]. زيورآلات مثل لؤلؤ و مرجان

[5]. از آن جمله دائره‌المعارف بستاني است که در ماده کلمه «صدف» گفته است: مرواريد در آب شيرين نيز توليد مي‌شود .