3-14- نام درس: درختان و درختچههاي ايران
1401/09/27 14:08فصل قبل
3-14- نام درس: درختان و درختچههاي ايران[1]
سرفصل درس:
مقدمات
تعاريف
طبقهبندي گياهان
نظام ردهبندي موجودات زنده
طرز تهيه تابلوهاي شناسايي
اصول شناسايي
طبقهبندي ارتفاعي گونههاي چوبي
جوانه
برگ
گل
ميوه
ظهور شناسي
پوست درخت
شکل درخت بالغ
آشنايي با کليدهاي شناسايي *
شناسايي درختان جنوب ايران *
جغرافياي گونههاي چوبي ايران *
3-14-1- سرفصل: آشنايي با کليدهاي شناسايي
3-14-1-1- مطلب علمي: شناسايي از طريق ساقه
در شناسايي گياهان چوبي از ويژگيهاي ريختي مانند ساقه، برگ، گل و ميوه استفاده ميشود. از نظر ساقه، گياهان چوبي به گونههاي درخت، درختچه و درختچة پيچان دستهبندي ميشوند. در برخي از تيرههاي گياهي براي شناسايي جنسها و گونهها از ويژگي ساقة پيچان و ساقة راست و ايستاده استفاده ميشود. براي نمونه در کليد شناسايي تيرة انار شيطان[2] در صورتي که گياه به صورت درختچهاي پيچان باشد، جنس Campsis و در صورتي که گياه به شکل غير پيچان باشد، جنسهاي Catalpa, Chilopsis, Millingtonia, … را شامل ميشود. (مظفريان، 1383)
شگفتانگيز آنکه خداوند به ويژگي ساقة پيچان که در کليد شناسايي گياهان چوبي به کار ميرود، در سورة انعام اشاره کرده است:
Pوَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَ غَيرَ مَعْرُوشَاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُکلُهُ وَ الزَّيتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَ غَيرَ مُتَشَابِهٍ کلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَ آتُوا حقهُ يوْمَ حَصَادِهِ وَ لَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لايحِبُّ الْمُسْرِفِينَO (انعام: 141)
«اوست که باغهاي داربستزده و بيداربست و نخل و کشتزارها که ميوة آن گونهگون است و زيتون و انار همانند و غير همانند آفريده. از ميوة آن چون ميوه آورد، بخوريد و حق خداوند از آن را هنگام چيدنش بدهيد و اسراف نکنيد که خدا اسرافکاران را دوست ندارد.»
در اين آيه قرآن به اين دو گونه درخت (پيچان و غير پيچان) با صفت معروش و غير معروش اشاره شده است. شايد بتوان گفت هم دانش گياهشناسي در اينجا به تفسير آيات کمک کرده و هم قرآن کريم به اينگونه دستهبندي علمي گياهان اشاره کرده است که از اعجازهاي علمي قرآن به شمار ميآيد. علامه طباطبايي در ذيل آيه مينويسد:
«شجرۀ معروشه آن درختي را گويند که شاخههايش با داربست بالا رفته و يکي بر بالاي ديگري قرار گرفته باشد؛ مانند درخت انگور و عرش در اصل لغت به معناي رفع و بلندي است. بنابراين جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ عبارت خواهد بود از تاکستانها و باغهاي انگور و مانند آنها و جنات غير معروشات باغهايي که درختهاي آن بر تنة خود استوار باشد، نه بر داربست» (موسوي، ج7: 499).
3-14-2- سرفصل: جغرافياي گونههاي چوبي ايران
3-14-2-1- مطلب علمي: تأثيرتاثير اقليم و خاک بر توزيع جغرافيايي جوامع گياهي
آبوهوا و ويژگيهاي خاک از عوامل اصلي در پراکنش جوامع گياهي هستند. تاکنون مطالعات فراواني دربارة اثر اقليم و ويژگيهاي خاک بر پراکنش، رشد، کميت، کيفيت ميوه و عطرماية گياهان صورت گرفته است. خداوند در قرآن کريم به زيبايي به اين مطلب علمي اشاره کرده است:
Pوَ فِي الأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَ جَنَّاتٌ مِّنْ أَعْنَابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَ غَيرُ صِنْوَانٍ يسْقَي بِمَاء وَاحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَي بَعْضٍ فِي الأُکلِ إِنَّ فِي ذَلِک لَآياتٍ لِّقَوْمٍ يعْقِلُونَO (رعد: 4)
«و در زمين قطعاتي در کنار هم قرار دارد که با هم متفاوتاند و نيز باغهايي از انگور و زراعت و نخلها که گاه بر يک بن ميرويند و گاه بر دو بن. همة آنها از يک آب سيراب ميشوند و با اين حال برخي از آنها را از نظر ميوه بر ديگري برتري ميدهيم. در اينها نشانههايي است براي گروهي که ميانديشند.»
اين آيه به اختلاف خاک و حرارت در مناطق گوناگون اشاره کرده است. با توجه به اينکه باران يکساني (از لحاظ کيفيت) در همة مناطق ميبارد، اما به دليل اختلافي که در عناصر ميکرو و ماکرو و نيز بافت خاک وجود دارد، رشد رويشي گياه و کميت و کيفيت ميوة آن تحت تأثير قرار ميگيرد.
دومين عاملي که رشد رويشي و زايشي گياهان را متأثر ميسازد، دماي محيط است که با وجود آبياري مشابه دماي هوا رشد گياه و ميوة آنها تحت تأثير قرار ميدهد. همچنين در اين آيه به صنوان و غير صنوان اشاره شده است که منظور از صنوان جوانهها و پاجوشهايي است که از يک گياه منشأ ميگيرند و غير صنوان منظور تکثير زايشي است که گياه جديد از بذر منشأ ميگيرد.
در تفسير اين آيه ميتوان گفت که واژة صنو به معناي شاخه و جوانهاي است که از بيخ تنة درخت روييده باشد؛ مثلاً «هما صنوا نخله» يعني اين دو شاخه از يک درخت خرما است که از ريشة آن جوانه زده است. (موسوي، ج 11: 399) گياه حاصل از تکثير زايشي ممکن است ويژگيهايش شبيه به والدين نباشد، ولي گياهان حاصل از تکثير رويشي حتماً شبيه به گياه والد هستند که خداوند در اين آيه ميفرمايد که حتي گياهان حاصل از تکثير رويشي (صنوان) نيز اگر در مکانهاي گوناگون روييده باشند، از لحاظ ميوه متفاوت هستند.
3-14-3- سرفصل: شناسايي درختان جنوب ايران
3-14-3-1- مطلب علمي: درختان شاخص و بومي جنوب ايران
خرما يکي از درختاني است که در قرآن بيشتر از همة درختان (20 بار) نام برده شده است. اين درخت از درختان بومي ايران هست و جزء درختان اقتصادي جهان نيز به شمار ميآيد. (پورصالح، 1374) رطب ميوهاي با اثرات فراوان، داراي مقادير فراواني کربوهيدرات، انواع نمک، پروتئين و ويتامين است.
مطالعات گوناگون نشان داده است که خرما ميتواند بخشي از رژيم غذايي مطلوب در زنان باردار به شمار بيايد. (رخشنده و همکاران، 1391) در پژوهش مجاهد و همکاران (1390) دربارة بررسي تأثير رطب بر خونريزي پس از زايمان طبيعي مشخص شد که مصرف رطب باعث کاهش اين خونريزي ميشود و عوارض جانبي نيز ندارد. در قرآن کريم به استفاده از ميوة اين درخت پيش از زايمان حضرت مريم$ اشاره شده است:
Pوَ هُزِّي إِلَيک بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيک رُطَباً جَنِياً فَکلِي
وَاشْرَبِي وَ قَرِّي عَيناً فَاما تَرَينَّ مِنَالْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ
لِلرَّحْمَنِ صَوْماً فَلَنْ أُکلِّمَ الْيوْمَ إِنسِياًO (مريم: 26-25)
«و اين تنة نخل را به طرف خود تکان بده. رطب تازهاي بر تو فرو ميريزد. [از اين غذاي لذيذ] بخور و [از آن آب گوارا] بنوش و چشمت را [به اين مولود جديد] روشن دار و هر گاه کسي از انسانها را ديدي، [با اشاره] بگو: ’من براي خداوند رحمان روزهاي نذر کردهام؛ بنابراين امروز با هيچ انساني هيچ سخن نميگويم.‘ [و بدان که اين نوزاد خودش از تو دفاع خواهد کرد.]»
در آيات بالا به صراحت آمده است که خداوند غذاي مريم را به هنگام تولد نوزاد رطب قرار داد. مفسران از اين آيات چنين استفاده کردهاند که يکي از بهترين غذاها براي زنان پس از وضع حمل رطب (خرماي تازه) است. در احاديث اسلامي نيز به صراحت به اين مطلب اشاره شده است. از امير مؤمنان علي8 ميخوانيم که از پيامبر اسلامa نقل ميکند:
«ليکن اول ما تاکل النفساء الرطب فان اللَّه عزّ و جلّ قال لمريم عليها السّلام: ’وَ هُزِّي إِلَيک بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيک رُطَباً جَنِيا»
«بايد اولين چيزي که زن پس از وضع حمل ميخورد، رطب باشد؛ زيرا خداوند بزرگ به مريم$ فرمود:درخت خرما را تکان ده تا رطب تازه بر تو فرو ريزد. [3]»
از همين حديث استفاده ميشود که خوردن اين خوراک نهتنها براي مادر مؤثر است، بلکه در شير او نيز اثر خواهد گذاشت. حتي از پارهاي از روايات استفاده ميشود که بهترين غذاي زن باردار و داروي او رطب است:
«ما تاکل الحامل من شيء و لا تتداوي به افضل من الرطب»[4]
«هيچ غذايي براي زن باردار بهتر از رطب براي خوردن نيست.»
ولي مسلماً اعتدال در همه چيز و حتي در اين موضوع بايد رعايت شود. چنانکه از بعضي از روايات که در همين باره آمده، استفاده ميشود و نيز اينکه اگر رطب پيدا نشود، از خرماي معمولي ميتوان استفاده کرد.
متخصصان علوم تغذيه ميگويند: «قند فراواني که در خرما وجود دارد از سالمترين قندها است که حتي در بسياري از موارد مبتلايان به بيماري قند نيز ميتوانند از آن استفاده کنند.
[1]. سرفصل مصوّب وزارت علوم، تحقيقات و فناوري
[2]. Biognoniaceae family
[3]. (1 و 2) نورالثقلين، ج3: 330
[4]. (1 و 2) نورالثقلين، ج3: 330