سرفصل درس:

کليات علم حقوق و جايگاه قوانين منابع طبيعي و محيط‌زيست 

سير تحول تاريخي حقوق محيط‌زيست *

مقدمه‌اي بر حقوق بين‌المللي محيط‌زيست

نقش سازمان ملل در تحول حقوق محيط‌زيست

جايگاه محيط‌زيست در نظام سازمان ملل متحد *

جايگاه قانون در حفظ محيط‌زيست در ايران

چارچوب سازماني حفاظت محيط‌زيست ايران

نقش سازمان جنگل‌ها و مراتع و ادارات منابع طبيعي، شهرداري‌ها، سازمان بندرها و کشتيراني، سازمان شيلات ايران و ديگر سازمان‌ها در حفاظت محيط‌زيست

اصل پنجاه قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران

قانون حفاظت و بهسازي محيط‌زيست

قوانين مرتبط با شکار و صيد

مناطق حفاظت‌شده

رودخانه‌ها و سواحل

جنگل‌ها و مراتع

آلودگي هوا

آلودگي آب

آلودگي خاک

آلودگي صوت

مديريت پسماند

استقرار صنايع

استانداردهاي آلايندگي آب، هوا، خاک

مصوبات شوراي عالي محيط‌زيست

مصوبات هيئت‌وزيران

معاهدات و کنوانسيون‌هاي بين‌المللي در رابطه با آلودگي هوا، آلودگي آب، آلودگي سواحل، درياها و رودخانه‌ها، توليد گازهاي گلخانه‌اي و تغييرات اقليمي و مديريت پسماندهاي خطرناک

3-8-1- سرفصل: جايگاه محيط‌زيست در نظام سازمان ملل متحد

3-8-1-1- مطلب علمي: عهدنامه‌هاي جهاني

در همة عهدنامه‌هاي جهاني تأکيد بر اين است که بشر بايد در حدّ تعادل و ظرفيت برد اکوسيستم‌ها و در راستاي توسعة پايدار از منابع بهره‌برداري کند؛ زيرا روند کنوني تخريب محيط‌زيست را به همراه دارد. در نگاه قرآن، کتاب آسماني اسلام، عامل تخريب محيط‌زيست عملکرد بد خود مردم است. قرآن کريم با استفاده از واژة «فساد» در خشکي و دريا به اين موضوع مي‌پردازد:

ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کسَبَتْ أَيدِي النَّاسِ لِيذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُواْ لَعَلَّهُمْ يرْجِعُونَ (روم: 41)

« فساد در خشکي و دريا به دليل کارهايي که مردم انجام داده‌اند، آشکار شده است. خدا مي‌خواهد نتيجة برخي اعمالشان را به آنان بچشاند. شايد [به سوي حق] بازگردند. »

در ذيل اين آيه در تفاسير به چند نکته اشاره شده است:

اين آيه يک قانون است که به صورت قضية حقيقيه بيان شده است و مخصوص زمان و مکان خاصي نيست. اين قانون به ما مي‌گويد که هر جا فسادي پيدا شود، بازتاب اعمال مردم است.

برخي مفسران بر آنند که آيه ناظر به قحطي و خشک‌سالي است که به دليل نفرين مردم دامان مشرکان مکه را گرفت. ولي اگر اين مطلب را از نظر تاريخي بپذيريم، باز هم معناي آيه محدود به آن عصر نمي‌شود؛ بلکه خشک‌سالي آن عصر يکي از مصاديق آيه است.

مقصود از «فساد» در اين آيه هرگونه مفاسد اجتماعي، بلاها و ممنوعيت نعمت‌ها و برکت‌هاست که در اثر خلاف‌کاري و گناه افراد به وجود مي‌آيد.

هر کار خلاف و قانون‌شکني که افراد جامعه انجام بدهند، در سازمان اجتماع تأثير مي‌گذارد و همچون غذاي مسموم، پيکر اجتماع را بيمار مي‌سازد و آثار سوء آن دامان انسان را مي‌گيرد.

براي مثال دروغ‌گويي عامل سلب اعتماد عمومي است. خيانت در امانت روابط اجتماعي را سست مي‌کند. سوءاستفاده از آزادي به ديکتاتوري مي‌انجامد. [تخريب محيط‌زيست با قطع درختان و آلوده کردن هوا و آب قطعاً باعث به خطر افتادن جان انسان‌ها و موجودات ديگر خواهد شد.]

در احاديث اسلامي برخي آثار پنهان گناهان نيز بيان شده است که اين آثار براي ما ناشناخته است. براي مثال بيان شده که «قطع رَحِم» و ترک رفت‌وآمد با خويشاوندان عمر انسان را کوتاه مي‌کند و شيوع عمل زشت «زنا» عامل نابودي انسان مي‌شود و روزي را کم مي‌کند و حتي در حديثي از امام صادق8 روايت شده:

آن‌ها که به دليل گناه مي‌ميرند، بيش از کساني هستند که با مرگ طبيعي از دنيا مي‌روند» ( طوسي،1387).

در اين آيه به يکي از آثار تربيتي بلاها و آفت‌ها اشاره شده که همان بيداري انسان از خواب غفلت و بازگشت به سوي خداست.

مقصود از خشکي و دريا در اين آيه هرگونه خشکي و دريايي است که بر اثر اعمال ناشايست انسان‌ها آلوده و تباه مي‌شود؛ يعني ممکن است همة جهان در اثر خلاف‌کاري انسان‌ها آلوده و فاسد شود (رضايي اصفهاني، ج16: 165).

در سيرة اهل‌بيت% نيز به حقوق محيط‌زيست اهميت ويژه‌اي داده شده است. براي نمونه سال‌ها پيش از عهدنامة ژنو، رسول خدا هنگام اعزام ارتش به جبهة جنگ به فرماندهان و سربازان دستور مي‌داد:

«خيانت، زياده‌روي و خدعه نکنيد. پيرمردان، کودکان، زنان و فراريان از صحنة نبرد را به قتل نرسانيد. نخل‌ها را نسوزانيد. درختان ميوه‌دار را قطع نکنيد. مگر آنکه چاره‌اي جز آن داشته باشيد. زراعت را آتش نزنيد. چهارپاياني را که گوشت آن‌ها قابل‌خوردن است، از پاي درنياوريد؛ مگر آنکه به خوردن گوشت آن‌ها ناچار باشيد» (کليني، ج30)

3-8-2- سرفصل: سير تحول تاريخي حقوق محيط‌زيست 

3-8-2-1- تاريخچه حقوق حفاظت از جانوران 

در بيانية حقوق جانوران که در سال 1978 ميلادي يونسکو آن را منتشر کرد، به نکته‌هاي مهمي اشاره شده است. مقايسة اين قوانين با آنچه در سنت اسلامي وجود دارد؛ مؤيّد آن است که اسلام قوانين حقوقي محکم و کاملي براي حمايت از جانوران ارائه کرده است. در جدول زير به برخي از اين قوانين به صورت جدول مقايسه‌اي اشاره شده است:

جدول 5-1-مقايسة بيانيه حقوقي جانوران و قوانين حقوقي جانوران در اسلام

مواد بيانية جهاني حقوق جانوران (1978 ميلادي) منشور حقوقي حمايت از جانوران در اسلام (سده‌ها پيش)

حق مساوي همة موجودات براي زندگي در قرآن کريم از پرندگان و جنبندگان روي زمين به گونة ملت‌هايي مانند انسان‌ها ياد شده است. (که مانند ما حق زندگي دارند) (انعام: 38) علامه طباطبايي دربارة فلسفة «ملت» بودن جانوران مي‌نويسد:

«وجه اشتراکي که بين انسان و حيوانات ديگر وجود دارد و موجب تشابه انسان و حيوانات ديگر، در مسئلة «حشر» و بازگشت به خدا و داشتن شعور است» (موسوي، ج7: 104).

عدم اعمال بي‌رحمي و برخورد بد با جانوران امام صادق8 پيرامون حقوقي که جانوران بر صاحب خود دارند، فرمودند: جانور در برابر صاحبش شش حقوق دارد؛ بيش از طاقتش بار نکند. پشت آن را مجلس و نشيمن‌گاه خود براي گفتگو قرار ندهد. هرگاه در منزل پياده شد، ابتدا به علف و آب آن بپردازد. آن را داغ نکند. به صورت او نزند، زيرا خداي را تسبيح مي‌گويد. هرگاه از آب عبور داد، آب را بر آن عرضه بدارد. (طوسي، ج6: 182)

کشتن جانوران در مواقع ضروري بدون درد و همراه با درک جانور 1. پيامبر فرمودند: جانوري که که به ناحق کشته شود، از قاتل خود روز قيامت دادخواهي خواهد کرد. (ري‌شهري، ج2: 948)

2. پيامبر نهي کردند از کشتن جانور مگر براي خوردن. (مجلسي، ج16: 9)

3. پيامبر نهي کردند از کشتن هر ذي‌روحي مگر براي آنکه آزار برساند. (ري‌شهري، ج2: 949)

4. پيامبر از زجرکش کردن هر جانور و ذي‌روحي منع کردند. (مجلسي، ج83: 93)

5. در فقه اسلامي ذبح جانوران و شکار آن‌ها داراي شرايطي است که برخي واجب‌اند و در صورت عدم رعايت آن‌ها خوردن گوشت جانور حرام مي‌شود؛ از جمله: قصد و نيت، ابزار شکار، زمان و مکان (ر.ک به توضيح‌المسائل مراجع، احکام سر بريدن و شکار حيوانات، 1386: 568)

برخورد شايسته با جسد جانور دفن اجساد جانوران در اسلام توصيه شده است. توهين به جسد جانوران شايسته نيست. (مثله کردن) (احمد، ج4: 566)

حق زندگي و توليد مثل جانوران در محيط طبيعي در فقه اسلامي واژگان حريم، هيمه، احيا و وقف در راستاي حفظ مناطق طبيعي براي زندگي و توليد مثل جانوران هستند.

نگه‌داري و مراقبت از جانوران وابسته به انسان حضرت علي8 به مأمورين جمع‌آوري زکات و خراج دام چنين دستوري صادر کردند: 

«هرگاه حيوانات را به دست فردي امين سپردي، به او سفارش کن تا بين شتر و نوزادش جدايي نيفکند و شير آن را ندوشد تا به بچه‌اش زياني وارد نشود. در سوار شدن بر شتران عدالت را رعايت کند و مراعات حال شتر خسته يا زخمي را که سواري دادن براي او سخت است، بکند. آن‌ها را در سر راه به درون آب ببريد و از جاده‌هايي که دو طرف آن علفزار است به جادة بي‌علف نکشاند و هر چندگاه شتران را مهلت دهد تا استراحت کنند و هرگاه به آب و علفزار رسيد، فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند» (دشتي، 1379، نامة 26، 506).

رعايت منزلت جانوران در فيلم‌ها و نمايشگاه‌ها (عاري از خشونت بودن) در اسلام رعايت حرمت جانوران در تنظيم روابط ميان انسان و جانور يک اصل تلقي شده است. (نظري توکلي، 148:1388)

عدم انجام آزمايش‌هاي زجرآور روي جانوران در اوقات ضروري که پيش‌برد پژوهش‌هاي پزشکي جز با استفاده از مدل‌هاي حيواني در محيط آزمايشگاه ممکن نيست، پژوهشگران موظف به استفاده از روش‌هايي هستند که کمترين مرگ و مير و آزار جانوران را در پي داشته باشد. (نظري توکلي، 184:1388)

عمل مغاير با بقاي جانور کشتار به شمار مي‌آيد. در قرآن کريم از واژة «فساد» در خشکي استفاده شده است. (روم: 41) مقصود از «فساد» در اين آيه هرگونه مفاسد اجتماعي، بلاها و ممنوعيت نعمت‌ها و برکت‌هاست که در اثر خلاف‌کاري و گناه افراد پديد مي‌آيد. (رضايي اصفهاني،  ج16: 165)

تخريب محيط‌زيست قطعاً گناه است و نوعي فساد در محيط‌زيست به شمار مي‌آيد و به نابودي بسياري از جانوران خواهد انجاميد.

سازمان‌هاي دولتي به منزلة مسئول حفاظت از جانوران واژة «حسبه» در فقه اسلامي همان مراقبت حکومتي است و محتسب معادل آژانس‌هاي حفاظتي امروزي است.

آموزش احترام و درک جانوران در دورة کودکي امام رضا8 در حديثي فرمودند: گوشت مرغ چکاوک را نخوريد و به او دشنام و ناسزا نگوييد و او را در اختيار کودکان قرار ندهيد تا با او بازي کنند؛ زيرا آن پرنده تسبيح خدا را مي‌گويد و در تسبيح‌اش مي‌گويد: «لعنت خدا بر دشمنان آل محمد% باد» (کليني، ج 6: 225).

جدول 5-2- توجه به نيازهاي فيزيکي، زيستي و حقوقي جانوران در قوانين اسلام

خودداري از آزار فيزيکي جانوران توجه به نيازهاي زيستي جانوران توجه به سلامت روحي جانوران

- کشتن و شکار بي‌دليل جانوران

- اخته کردن جانوران 

-به جان هم انداختن جانوران

- آميزش دادن جانوران ناهم‌جنس

- زدن و کبود کردن جانوران 

- علامت‌گذاري جانوران

- اسير کردن جانوران

- سوزاندن جانوران

- قطع عضو جانوران

- ذبح کردن جانوران 

- تنبيه جانوران

- ترساندن جانوران 

 - خشونت و شتاب‌زدگي در ذبح

 - سقط کردن جنين جانوران

- خسته کردن جانوران

- خوابيدن روي جانوران

- خوراندن پلشتي به جانوران

- زجرکش کردن جانوران

- جابه‌جايي بارهاي سنگين با جانوران

- مسافت و سرعت زياد در جابه‌جايي با جانوران

- کيفيت بد مسير حرکت و چهارزانو نشستن روي جانوران - تأمين آذوقه و آب (از لحاظ کميت و کيفيت)

 - تأمين پناه

- توجه به بهداشت بدن جانوران

- پيدا کردن جفت براي جانور و ايجاد محل پوشيده‌اي براي جفت‌گيري

چالاک کردن جانوران

حفظ زيستگاه جانوران توهين نکردن به جانوران

نکشتن جانوران در برابر هم

جدايي نينداختن ميان مادر و فرزند

دعا کردن براي جانوران

حفظ آرامش جانوران در شب

نام‌گذاري جانوران

جدول 5-3- توجه به نيازهاي زيستي جانوران

زمينه احاديث مرتبط از پيامبر اکرم و امامان معصوم% 

1-1-کشتن و شکار بي‌دليل جانوران پيامبر اسلام فرمودند: جانوري که به ناحق کشته شود، از قاتل خود در روز قيامت دادخواهي خواهد کرد. (متقي هندي، ج15: 37)

پيامبر مکرّم اسلام از کشتن جانور مگر براي خوردن آن نهي کرد. (مجلسي، ج61: 9)

1-2- اخته يا عقيم کردن جانوران پيامبر اسلام فرمودند: در اسلام اخته کردن وجود ندارد. (بيهقي، ج10: 24)

1-3- به جان هم انداختن جانوران امام صادق8 فرمودند: عقيم کردن و به جان هم انداختن جانوران کراهت دارد. (برقي، ج2: 476-477)

1-4-آميزش دادن جانوران ناهم‌جنس

در اسلام اين عمل کراهت دارد. پيامبر اسلام فرمودند: ما اهل بيت% به جفت‌گيري الاغ با ماده‌اسب نجيب اقدام نمي‌کنيم. (صدوق، ج2: 32)

1-5-زدن جانوران و يا کبود کردن آن‌ها پيامبر فرمودند: به صورت و چهرة جانوران نزنيد. به درستي که آنان با حمد گفتن، خداوند را تسبيح مي‌کند. (کليني، ج6: 538)

1-6- علامت‌گذاري جانوران پيامبر اسلام فرمودند: من لعنت کردم شخصي را که صورت جانوران را براي علامت‌گذاري داغ کند يا بر صورت جانور بزند. (ري‌شهري، ج2: 947)

1-7-اسير کردن جانوران پيامبر اسلام فرمود: شبي که به معراج رفتم، زني را در آتش ديدم. علّتش را پرسيدم. گفته شد: «او گربه‌اي را بدون آنکه غذا و آش دهد، به جايي بسته بود و رهايش نمي‌کرد که از جانوران زميني بخورد تا اينکه مرد. به همين دليل خداوند او را کيفر داد» (مجلسي، ج61: 218).

1-8- سوزاندن جانوران پيامبر اسلام نهي نمودند از اينکه حيوانات بوسيله آتش‌زدن شکنجه شوند. (صدوق:510)

1-9-قطع عضو کردن جانوران پيامبر اکرم فرمودند: خدا لعنت کند شخصي که جانوري را مثله کند. (مجلسي، ج61: 282)

وهمچنين آنحضرت از زجر کش کردن حيوانات نهي نمودند. (مجلسي، ج83 :93)

1-10-ذبح جانوران پيامبر اسلام فرمود: خداوند نيکو کار است و نيکوکاري را دوست دارد. پس هر گاه [حيواني را براي خوردن] مي‌کشيد، خوب بکشيد و هرگاه ذبح مي‌کنيد، خوب ذبح کنيد .(متقي هندي،1409ه.ق. ج8 :133)

1-11- تنبيه جانوران پيامبر اسلام فرمودند: جانوران را به دليل سرکشي بزنيد، اما آن‌ها را به سبب کج‌خلقي نزنيد؛ زيرا جانوران چيزي مي‌بينند که شما نمي‌بينيد. (حرّ عاملي، ج8)

1-12-ترساندن جانوران در نامة اميرالمؤمنين8 به مأمورين گردآوري زکات چنين آمده است: ...نبايد رفتار تو با آن جانوران به‌گونه‌اي باشد که آن‌ها را فراري دهي يا از خود بترساني. (مجلسي، ج33: 524 )

1-13- خشونت و شتاب‌زدگي در ذبح

در روايات اسلام آمده است: نخاع جانور را [پس از ذبح] قطع نکن و سرش را جدا نکن و گوشتش را تکه‌تکه نکن تا هنگامي که روحش جدا شود. (مالک‌بن انس، ج2: 66)

1-14- سقط جنين جانوران پيامبر اکرم دية جانور چارپايي را که به دليل کتک خوردن سقط جنين مي‌کند، يک‌دهم بهاي آن حيوان معيّن کرد. (کليني، ج7: 368)

1- 15- خسته کردن جانوران امام صادق8 فرمود: بيش از طاقت و توان جانور بر آن بار نکنيد. (تميمي، ج1: 347)

1-16- خوابيدن روي جانوران لقمان حکيم به فرزند خود فرمود: پشت و کمر جانوران چارپا را محلي براي خوابيدن خود قرار نده؛ زيرا اين کار بر سرعت ناتواني جانور مي‌افزايد و حکما چنين کاري نمي‌کنند. مگر اينکه در کجاوه‌اي باشي که بتواني پاي خود را در آن دراز کني و هنگامي که به منزلگاه رسيدي از جانور پياده شو و پيش از آنکه خود به خوردن مشغول شوي، به آن جانور علوفه بده. (کليني، ج 8: 349)

1-17-خوراندن پلشتي‌ها به جانوران امام صادق8 فرمودند: گوشت حيوان جلاله (حيواني که نجاست مي‌خورد) را نخوريد. 

اميرالمؤمنين8 کراهت داشت به جانوران شراب داده شود. (طوسي، ج9: 133)

1-18-زجرکش کردن جانوران پيامبر اسلام فرمودند: خداوند لعنت کند شخصي را که جاندار و ذي‌روحي را [پس از حبس کردن] هدف‌گيري کند. (مجلسي، ج61: 282 )

1-19- قطع عضو جانوران مانند قطع عصب پاي حيوان (پي کردن) امام علي8 فرمودند: پي کردن جانور نوعي از مُثله کردن است. (تميمي،1392، ج 1: 383)

1-20- سخنراني بر پشت جانوران پيامبر فرمود: کمر و پشت جانوران را مجلس [سخنراني خود] قرار ندهيد. (کليني، ج 6: 539)

1-21-بد سوار شدن يا بيش از حد بر جانور سوار شدن پيامبر فرمودند: به صورت چهارزانو بر پشت جانور سوار نشويد.

پيامبر سه‌ترکه سوار شدن بر جانور را نهي کردند. (کليني، ج 61: 219) 

1-22- حفظ سلامتي جانور پيامبر فرمود: جانوران بيمار را با جانوران سالم و تندرست در يک جا نگه‌داري نکنيد. (مجلسي، ج 62: 214)

جدول 5-3- توجه به نيازهاي زيستي جانوران در اسلام

زمينه احاديث مرتبط از پيامبر اکرم و امامان معصوم% 

2-1- تأمين آذوقه و آب (از نظر کميت و کيفيت) پيامبر اسلام فرمود: هيچ چارپايي نيست جز آنکه هر صبح به درگاه الهي چنين دعا مي‌کند: بار خدايا، مالک خوبي به من ببخش تا گرسنگي و تشنگي مرا با علف و آب برطرف سازد و بيش از توانم من را وادار به کار نکند. (کليني ج6: 537)

2-2- تأمين پناه امام صادق8 فرمودند: به هر چيزي که پناهنده‌ات مي‌شود، پناه بده. (مجلسي، ج61: 284)

وباز انحضرت فرمودند: به هر پرنده‌اي که پناهنده‌ات مي‌شود، پناه بده(ابن ابي جمهور احسائي، ج3: 469)

2-4- توجه به بهداشت بدن جانوران رسول اکرم فرمود: گوسفندان را نظافت کنيد و گرد و خاک آن‌ها را بزداييد؛ زيرا گوسفند از جانوران بهشتي است. (کليني، ج6: 544)

2-5-تيمار کردن جانوران، تأمين مخارج و نفقة جانوران در روايات آمده است: بر شخصي که جانوري را در اختيار دارد، لازم است نفقه و محل نگه‌داري و ديگر نيازمندي‌هاي آن را تأمين کند. (مجلسي، ج75:386)

2-6- پيدا کردن جفت براي جانوران و تأمين محل پوشيده براي جفت‌گيري پيامبر در منزل يکي از اصحاب خود خروسي ديد که تنها بود. حضرت به شخص فرمود: چرا براي اين خروس جفت نگرفته‌اي؟

اميرالمؤمنين فرمود: سزاوار نيست جفت‌گيري در ملأ عام انجام شود. (طبرسي، ج1: ص 281)

2-7-چالاک کردن جانوران پيامبر فرمودند: شخصي که جانوري را در اختيار مي‌گيرد، بر او لازم است که آن جانور را چالاک بار آورد. (تميمي، ج2: 158)

2-8-حفظ جانوران و زيستگاهشان از خطر انقراض ما به نوح وحي کرديم: «کشتي را در حضور ما و مطابق وحي ما بساز و هنگامي که فرمان ما [براي غرق آنان] فرا رسد و آب از تنور بجوشد [که نشانة فرا رسيدن طوفان است]، از هر يک از انواع جانوران يک جفت در کشتي سوار کن. (مؤمنون: 27)

همان خداوندي که زمين را براي شما محل آسايش قرار داد و راه‌هايي در آن ايجاد کرد و از آسمان، آبي فرستاد که با آن، انواع گوناگون گياهان را [از خاک تيره] برآورديم. (طه: 53) هم خودتان بخوريد و هم چارپايانتان را در آن به چرا بريد! مسلّماً در اين‌ها نشانه‌هاي روشني براي خردمندان است. (طه: 54)

جدول 5-4- توجه به تکريم جانوران در اسلام

زمينه احاديث مرتبط از پيامبر اکرم و امامان معصوم% 

3-1-عدم توهين به جانوران امام صادق8 فرمود: نبايد جانور را دشنام داد. (تميمي، ج1: 348)

3-2- آميزش جنسي با جانوران رسول اکرم فرمود: افرادي از امّت من به خداي بزرگ کفر ورزيده‌اند و شخصي که با جانوران آميزش جنسي مي‌کند [از آن افراد است.] (صدوق، ج 4: 257)

3-4- نکشتن جانوران در برابر هم اميرالمؤمنين8 فرمود: گوسفند را پيش روي گوسفند ديگر و شتر را پيش روي شتر ديگر نکشيد. (کليني، ج6:230-229)

3-5- عدم جدايي انداختن بين مادر و فرزند پيامبر اسلام فرمود: شخصي که بين مادر و فرزند تفرقه بيندازد، خداوند در بهشت ميان او و دوستانش تفرقه و جدايي خواهد افکند. (ابن ابي جمهور احسائي، ج2: 249)

3-6- دعا کردن براي جانوران پيامبر اکرم در دعاي طلب باران فرمود: خداوندا! رحمت خود را با ابر پرباراني که فرو مي‌فرستي، بر ما بگستران. خداوندا! باراني بر ما ببار که رودها را پرآب کند و درختان را پرثمر سازد و مسبب ارزاني نرخ‌ها در همة شهرها گردد و باعث نشاط و سرزندگي جانوران و ديگر آفريده‌ها شود. (مجلسي، 1403 ه. ق)

3-7- حفظ آرامش جانوران در شب پيامبر اکرم فرمود: به دنبال پرندگان در لانه‌هايشان نباشيد، زيرا براي آن‌ها شب ماية امنيت است و اين به سبب رحمتي است که خداوند بر آن‌ها دارد. (طبرسي، 129)

3-8- نام‌گذاري جانوران روش و سنت پيامبر آن بود که براي چارپاياني که داشت، نام معين مي‌کرد. (مجلسي، 1403 ه. ق)

شايان ذکر است به دليل گستردگي موضوع در اينجا تنها به شماري از نکته‌هاي توجه‌شده در اسلام پيرامون حقوق جانوران اشاره شد. همة توجه و دقت اسلام به جانوران در اين حديث امام علي8 منعکس گرديده است:

«به خدا قسم اگر همة آسمان‌ها و زمين را به من دهند و در مقابل از من بخواهند با گرفتن پوست جو از دهان مورچه‌اي، خدا را نافرماني کنم، اين کار را نخواهم کرد» (دشتي،1379، خطبة 218).

هرچند اين حديث به عدالت حضرت علي8 اشاره مي‌کند، آن حضرت مفهوم عدالت را به تنها به انسان‌ها اختصاص نداده‌اند و دربارة جانوران هم به اجراي عدالت باور دارند؛ به طوري که نبايد به آن‌ها هيچ‌گونه ستمي شود، حتي به اندازة گرفتن پر کاهي از دهان مورچه‌اي. سعدي به‌گونه‌اي ديگر به بيان همين موضوع پرداخته است:

يکي سيرت نيک‌مردان شنو اگر نيکبختي و مردانه‌رو

که شبلي ز حانوت گندم‌فروش به دِه برد اَنبان گندم به دوش

نگه کرد و موري در آن غلّه ديد که سرگشته هر گوشه‌اي مي‌دويد

ز رحمت بر او شب نيارست خفت به مأواي خود بازش آورد و گفت

مروّت نباشد که اين مورِ ريش پراگنده گردانم از جاي خويش

چه خوش گفت فردوسي پاک‌زاد که رحمت بر آن تربت پاک باد

ميازار موري که دانه‌کش است که جان دارد و جان شيرين خوش است

سياه‌اندرون باشد و سنگدل که خواهد که موري شود تنگدل