3-2- نام درس: پرنده‌شناسي[1]

سرفصل درس:

منشأ پرندگان و پرواز

تکامل و رده‌بندي پرندگان *

ويژگي‌هاي پرندگان

اهميت شناخت و مطالعه پرندگان

مورفولوژي پرندگان (نام‌گذاري قسمت‌هاي مختلف بدن، آشنايي با انواع بال‌ها، منقارها، پاها و دم‌ها) *

نحوه شناسايي پرندگان

جفت‌گيري

لانه‌گذاري و زيست‌شناسي توليد‌مثل

مهم‌ترين زيستگاه‌هاي پرندگان در ايران

پرريزي و مهاجرت

معرفي راسته‌هاي پرندگان ايران و جهان *

راسته‌هاي مرغابي سانان و ماکيان( طبقه‌بندي داخلي و معرفي کليه گونه‌ها و پراکنش آن‌ها در کشور )

راسته‌هاي پرندگان شکاري روز پرواز( معرفي راسته‌ها، خانواده‌ها و گروه‌هاي مختلف، نحوه شناسايي هريک از گروه‌ها همراه با معرفي چندگونه شاخص از هر گروه)

راسته‌هاي کشيم شکلان

پليکان شکلان

لک‌لک شکلان

فلامينگو شکلان

درناسانان

کبوترسانان

کوکرسانان ( معرفي گونه‌هاي شاخص راسته)

معرفي اجمالي ساير راسته‌هاي پرندگان ايران

حفاظت از جمعيت‌هاي پرندگان

3-2-1- سرفصل: مرفولوژي پرندگان

3-2-1-1- مطلب علمي: رنگ در پرندگان

 تنوع رنگ پر پرندگان به دو دليل است: وجود رنگ‌دانه‌هاي بيوشيميايي (بيشتر کاراتنوييدها و ملانين‌ها) و ديگري شکست و انعکاس طيف‌هاي متفاوت نور سفيد. (ادهمي ميرحسيني و همکاران، 1388) يکي از شاهکارهاي آفرينش که چشم هر بيننده‌اي را خيره مي‌کند، نوع رنگ‌آميزي پرندگان و تنوع رنگ‌ها در يک پرنده است که ناخودآگاه انسان را متوجه قدرت بي‌پايان خداوند مي‌اندازد. حضرت امام علي8 دربارة رنگ‌آميزي شگفت‌انگيز پرندگان مي‌فرمايند:

«پرندگان را با لطافت قدرتش و دقت صنعتش، در رنگ‌هاي گوناگون با زيبايي خاصي رنگ‌آميزي کرد، گروهي از آن‌ها را با يک رنگ بياراست که رنگ ديگري در آن راه ندارد. دسته‌اي ديگر را در رنگ مخالف آن فرو برد، جز اطراف گردنشان که چونان طوقي آويخته، مخالف رنگ اندامشان است» (نهج‌البلاغه، خطبه 165).

در ادامة اين خطبه، حضرت به توصيف طاووس، يکي از زيباترين پرندگان جهان آفرينش، مي‌پردازند:

«و از شگفت‌انگيزترين پرندگان در آفرينش، طاووس است که آن را در استوارترين شکل موزون بيافريد و رنگ‌هاي پر و بالش را به نيکوترين رنگ‌ها بياراست با باله‌اي زيبا که پرهاي آن به روي يکديگر انباشته...

اگر رنگ‌هاي پرهاي طاووس را به روييدني‌هاي زمين تشبيه کني، خواهي گفت: دسته‌گلي است که از شکوفه‌هاي رنگارنگ گل‌هاي بهاري فراهم آمده است و اگر آن را با پارچه‌هاي پوشيدني همانند سازي، پس چون پارچه‌هاي زيباي پرنقش‌ونگار يا پرده‌هاي رنگارنگ يمن است و اگر آن را با زيورآلات مقايسه کني چون نگين‌هاي رنگارنگي است که در نواري از نقره با جواهرات زينت شده است...

شگفتي رنگ‌آميزي پرهاي طاووس بر فراز گردن طاووس به جاي يال، کاکلي سبزرنگ و پرنقش‌ونگار روييده و برآمدگي گردنش چنان آفتابه‌اي نفيس و نگارين است و از گلوگاه تا روي شکمش به زيبايي وسمة يماني (برگ گياهي با رنگ سبز بسيار سير) رنگ‌آميزي شده يا چون پارچة حرير برّاق يا آيينه‌اي شفاف که پرده بر روي آن افکندند. بر اطراف گردنش گويا چادري سياه افکنده که چون رنگ آن شاداب و بسيار هست، پنداري با رنگ سبز تندي در هم آميخته است که در کنار شکاف گوش جلوه خاصي دارد. کمتر رنگي مي‌توان يافت که طاووس از آن در اندامش نداشته باشد يا با شفافيت و صيقل فراوان و زرق و برق جامه‌اش آن را جلاي برتري نداده باشد. طاووس چنان شکوفه‌هاي پراکنده‌اي است که باران بهار و گرماي آفتاب را در پرورش آن نقش چنداني نيست و شگفت‌آور آنکه هر چند گاهي از پوشش پرهاي زيبا بيرون مي‌آيد و تن عريان مي‌کند، پرهاي او پياپي فرو مي‌ريزند و از نو مي‌رويند. پرهاي طاووس چنان برگ خزان‌رسيده مي‌ريزند و دوباره رشد مي‌کنند و به هم مي‌پيوندند تا ديگربار شکل و رنگ زيباي گذشته خود را باز مي‌يابد، بدون آنکه ميان پرهاي نو و ريخته شده تفاوتي وجود داشته باشد يا رنگي جابجا برويد. اگر در تماشاي يکي از پرهاي طاووس دقت کني، لحظه‌اي به سرخي گل و لحظه‌اي ديگر به سبزي زبرجد و گاه به زردي زر ناب جلوه مي‌کند. عجز انسان از درک حقايق موجود در پديده‌ها راستي، هوش‌هاي ژرف‌انديش و عقل‌هاي پرتلاش چگونه اين همه از حقايق موجود در پديده‌ها را مي‌توانند درک کنند؟ و چگونه گفتار توصيف‌گران، به نظم کشيدن اين همه زيبايي را بيان توانند کرد؟ و در درک کمترين اندام طاووس، گمان‌ها از شناخت درمانده و زبان‌ها از ستودن آن در کام مانده‌اند. پس ستايش خداوندي را سزاست که عقل‌ها را از توصيف پديده‌اي که برابر ديدگان جلوه‌گرند، ناتوان ساخت. پديده محدودي که او را با ترکيب پيکري پرنقش و نگار با رنگ‌ها و مرزهاي مشخص مي‌شناسد، باز هم از تعريف فشرده‌اش زبان‌ها عاجز و از توصيف واقعي آن درمانده‌اند» (دشتي،1379، خطبة 165: 314-313).

شکل 4. طاووس نر و پرهاي رنگي آن

3-2-1-2- مطلب علمي: آشنايي با انواع بال‌ها( و نحوه پرواز)

هرگونه‌اي از پرندگان در حالات خاصي از پرواز مهارت يافته‌اند که با محيط فيزيکي و روش تغذية آن‌گونه بيشترين مناسبت را دارد. پرنده جريان هوا را در دو سطح و زير بال به روشي برقرار مي‌کند که نيروي بالابرنده بيشتر از نيروي ثقل شود و پرنده بتواند به آساني در هوا باقي بماند. در شيوة پرواز «بال باز روي» که ساده‌ترين نوع پرواز است و تقريباً نياز به صرف انرژي ندارد، پرنده جريان هوا را در دو سطح رو و زير بال به طريقي برقرار مي‌کند که نيروي بالابرنده به اندازه نيروي ثقل شده تا بتواند در هوا باقي بماند. شيوة پرواز به شکل «بال‌زني» براي جدا شدن از زمين، ارتفاع گرفتن پرنده و حرکت افقي و رو به جلو انجام مي‌گيرد. ضربة قوي پرنده با بال‌هايش به سمت پايين باعث حفظ ارتفاع و شکافتن هوا مي‌گردد. (ادهمي ميرحسيني،1388) اين حرکات در راستاي قوانين فيزيک است. نکتة جالب اين است که خداوند در قرآن کريم اشاره‌اي مستقيم به حرکات پرندگان هنگام پرواز کرده است که گوياي اين است که در آفرينش آن‌ها همه چيز در نظر گرفته شده است:

Pأَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهُ يسَبِّحُ لَهُ مَن فِي السَّمَوَتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيرُ صَفَّتٍ کلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِيحَهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يفْعَلُونَO(نور: 41)

«آيا نديدي كه براي خدا تسبيح مي‏كنند تمام آنان كه در آسمانها و زمينند و همچنين پرندگان به هنگامي كه بر فراز آسمان بال گسترده‏ اند، هر يك از آنها نماز و تسبيح خود را مي‏داند، و خداوند به آنچه انجام مي‏دهند عالم است.»

شکل 5. پرواز از نوع «بال باز روي» در پرندگان شکاري

3-2-2- سرفصل: تکامل و رده‌بندي پرندگان

3-2-2-1- مطلب علمي: رده‌بندي پرندگان

در رده‌بندي امروزي، پرندگان به دو دستة کلي پرندگان فاقد توان پرواز و پرندگان داراي توان پرواز تقسيم مي‌شوند. پرندگان فاقد توان پرواز سنگين وزن هستند و تعداد استخوان‌هاي بالشان کاهش يافته و با گردن بلند و پاهاي قوي براي دويدن روي زمين سازگاري يافته‌اند. اين گروه شامل پنج راستة تيناموس شکلان ( داراي پرواز سنگين و نزديک به سطح زمين)، رآشکلان، شترمرغ شکلان، کاسوآري شکلان و کيوي شکلان مي‌شوند. (1995 ،Gill) نکتة جالب آنکه امام علي8 در توصيف پرندگان به اين نکته اشاره کرده‌اند:

«برخي از پرندگان را که جثة سنگين داشتند، از بالا رفتن و پروازهاي بلند و دور بازداشت آن گونه که آرام و سنگين در نزديکي زمين بال مي‌زنند» (نهج‌البلاغه، خطبه 165).

3-2-3- سرفصل: معرفي اجمالي ساير راسته‌هاي پرندگان

3-2-3-1- مطلب علمي: راسته سبزه‌قباييان[2]

اين راسته چهار خانواده در ايران دارد که شامل خانوادة سبزه‌قباييان، زنبورخوارها، ماهي‌خورک‌ها و هدهد مي‌شود. خانوادة هدهد تنها يک گونه در ايران دارد که به مرغ سليمان نيز مشهور است. (منصوري، 1392) اين پرندة قرآني در حکم پيک براي سليمان نبي8 بوده و نقش مهمي را براي وي ايفا کرده است. جالب است هدهد در محتواي خبرش به جنسيت بلقيس، نام آن سرزمين، عدم اطلاع سليمان از اين سرزمين، تجهيزات و مبلمان بلقيس، خورشيدپرستي او با فريب شيطان و مفهوم خداپرستي اشاره کرده است که دليلي بر جهان حسي گستردة پرندگان دارد؛ گرچه دانش امروزي بشر هنوز نتوانسته جزئيات آن را کشف کند.

فهم و شعور حسي و وجود سيستم جهت‌يابي و پديدة «بازگشت به خانه»[3] که از صفات شاخص پرندگان است، در درون آيات قرآن به خوبي مشهود است و اين نشان از اعجاز علمي قرآن است که دانشمندان امروزي توانسته‌اند برخي از توانايي‌هاي پرندگان را کشف کنند.

 در قرآن کريم به ماجراي هدهد اين‌گونه اشاره شده است:

Pفَمَکثَ غَيرَ بَعِيدٍ فَقَالَ أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُک مِن سَبَإٍ بِنَبَإٍ يقِينٍ، إِنِّي وَجَدتُّ امْرَأَةً تَمْلِکهُمْ وَأُوتِيتْ مِن کلِّ شَي‌ءٍ وَلَهَا عَرْشٌ عَظِيمٌ، وَجَدتُّهَا و َقَوْمَهَا يسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِن دُونِ اللَّهِ وَزَينَ لَهُمُ الشَّيطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَا يهْتَدُونَ، أَلَّا يسْجُدُواْ لِلَّهِ الَّذِي يخْرِجُ الْخَبْ‌ءَ فِي السَّمَوَتِ وَالْأَرْضِ وَ يعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ، اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِO (نمل: 26-22)

«اي سليمان! من احاطة علمي پيدا کرده‌ام به آنچه را که علم تو بدان‌جا احاطه نکرده است. من از شهر سبأ براي تو خبر حتمي و يقيني آورده‌ام. چيزي ديده‌ام که تو نديده‌اي و براي تو از سبأ خبر درست آورده‌ام. زني ديدم که بر آنان سلطنت مي‌کند، همه‌چيز دارد و او را تختي بزرگ است. وي را ديدم که با قومش به‌جاي خدا، آفتاب را سجده مي‌کردند و شيطان اعمالشان را بر ايشان زينت داده و از راه، منحرفشان کرده و هدايت نيافته‌اند تا خدايي را سجده کنند که در آسمان‌ها و زمين هر نهاني را آشکار مي‌کند و آنچه را نهان کنند و يا عيان سازند مي‌داند. خداي يکتا که خدايي جز او نيست و پروردگار عرش بزرگ است.»[4]

شکل 6. گونه هدهد از راسته سبزه‌قبايان

[1]. سرفصل مصوّب وزارت علوم، تحقيقات و فناوري

[2].‍‍Coraciforms order

[3]. Homing

[4]. چون در داستان سليمان نبي 8 از اين پرنده نام برده شده، در ادبيات فارسي نيز جايگاه ويژه‌اي دارد. هدهد در منطق‌الطّير عطار نيشابوري (مثنوي تمثيلي عرفاني) راهنماي ديگر پرندگان براي رسيدن به سيمرغ است.

حافظ شيرازي، شاعر بزرگ فارسي‌زبان و حافظ بزرگ قرآن در سد هفتم هجري در ديوان شعرش چندين بار به داستان سليمان و هدهد اشاره‌کرده است:

اي هدهد صبا به سبا مي‌فرستمت                     بنگر که از کجا به کجا مي‌فرستمت