3-5- نام درس: مناطق حفاظت‌شده[1]

سرفصل درس:

آشنايي با مفهوم حفاظت (Conservation)، حمايت (Protection) و حراست (Preservation)

ضرورت و اهميت حفاظت و حمايت از مناطق معرف سرزمين

سابقه و تاريخچه حفاظت در جهان و ايران *

تحليل بر سير تحولات مديريت حفاظتي

سازمان و قوانين حفاظتي کشور

آشنايي با سطوح حفاظت (اکوسيستم، گونه و ژن)

معرفي و تشريح عملکردهاي مناطق حفاظت‌شده

آشنايي با مناطق تحت حفاظت کشور (شامل پارک ملي، اثر طبيعي ملي، پناهگاه حيات‌وحش، منطقه حفاظت‌شده، مناطق شکارممنوع، ذخيره‌گاه جنگلي، مناطق ميراث طبيعي، صفات و اهداف مديريت هريک)

تحليلي بر وضعيت مناطق تحت حفاظت کشور

آشنايي با تالاب‌هاي بين‌المللي تحت پوشش کنوانسيون رامسر و موقعيت آن‌ها در کشور

آشنايي با مناطق IBA و ٍ EBA در کشور

مناطق ويژه زيستي و معيارهاي انتخاب آن

آشنايي با مفهوم و رويکردهاي حفاظت درجا (Insitu Conservation) و حفاظت (Exitu Conservation)

 بازديد از يکي از مناطق تحت حفاظت کشور و آشنايي با ساختار طبيعي منطقه و بخش‌هاي مختلف آن

3-5-1- سرفصل: سابقه و تاريخچه حفاظت در جهان و ايران

3-5-1-1- مطلب علمي: سابقه و تاريخچه حفاظت در جهان و ايران

اتحادية جهاني حفاظت[2] (1994) طبقات حفاظتي را به منظور حفاظت از اکوسيستم‌ها معرفي کرده است. چه زيباست که سال‌ها پيش، نبي مکرّم اسلامa مناطق حفاظتي (حرم) را در مکه و مدينه بنيان‌گذاري کردند. بر پاية قوانين اسلامي در هر يک از مکان‌هاي مقدس (به ويژه در ايام حج) شکار هرگونه حيوان و يا کندن گياه در حال احرام حرام گرديده است. يکي از دلايل حرمت شکار در حال احرام آيات قرآن کريم است. خداوند مي‌فرمايد:

Pيا اَيهَا الَّذينَ آمَنوا لا تَقتُلوا الصَّيدَ و اَنتُم حُرُمٌ ...O (مائده: 95)

«اي کساني که ايمان آورده‌ايد! در حال احرام شکار نکنيد. »

اين حکم در آيات 1 و 2 و 96 سورة مائده نيز آمده است. دربارة حکمت اين حکم الهي مي‌توان گفت: حج و عمره از عباداتي است که انسان را از جهان مادّه جدا کرده، در محيطي سرشار از معنويت فرومي‌برد. وابستگي‌هاي زندگي مادّي، جنگ و جدال‌ها، خصومت‌ها، هوس‌هاي جنسي و لذات مادّي در مراسم حج و عمره به کلي کنار مي‌روند و انسان به نوعي رياضت مشروع الهي مشغول مي‌شود. تحريم شکار در حال احرام نيز به همين منظور است.

از اين گذشته، اگر شکار براي زائران خانة خدا کار مشروعي بود، با توجه به اين همه رفت‌وآمدي که هر سال [به ويژه در ايام حج] در اين سرزمين‌هاي مقدس انجام مي‌شود، نسل بسياري از جانوران در آن منطقه‌ـ که به دليل خشکي و کم‌آبي، جانوران کمي داردـ برچيده مي‌شد. پس اين دستور نوعي حفاظت و ضمانت براي بقاي نسل جانوران آن منطقه است.

به ويژه با توجه به اينکه در غير حال احرام نيز صيد حرم و همچنين کندن درختان و گياهان آن ممنوع است، روشن مي‌شود که اين دستور ارتباط نزديکي با موضوع حفظ محيط‌زيست و نگه‌داري گياهان و جانوران آن منطقه از نابودي دارد. اين فرمان به قدري دقيق تشريع شده که نه‌تنها شکار جانوران بلکه کمک کردن و حتي نشان دادن شکار به شکارچي نيز تحريم گرديده است. چنان‌که در روايات مي‌خوانيم امام صادق8 به يکي از يارانش فرمود:

«هرگز چيزي از صيد را در حال احرام حلال مشمار و همچنين صيد حرم را در غير حال احرام و نيز صيد را به شخص محرم و غير محرم نشان مده تا آن را شکار کند و اشاره به آن مکن (و دستور مده) تا براي تو، صيد را حلال بشمرد؛ زيرا اين کار موجب کفاره براي کسي است که به عمد صيد انجام داده باشد» (حرّ عاملي، ج 12).

از اقدام‌هاي پيامبر خداa اختصاص مناطق ممنوعه براي مرتع و نگه‌داري اسب‌هاي مجاهدان و سپاه اسلام بود. بر پاية گزارش‌هاي تاريخي، آن حضرت منطقة «نقيع» را منطقة قرق‌شده و ممنوع براي خيل مسلمانان تعيين کرد و پس از ايشان خليفة دوم از اين شيوة حکومتي بهره برد و مناطق ديگري مانند «سرف» و «بنده» را در اطراف مدينه براي اين مهم اختصاص داد. (ذهبي، 1409 ه. ق)

امام علي8 در دوران کوتاه حکومت خويش اقدام‌هاي مهمي انجام داد که بخشي از آن‌ها به مسائل زيست‌محيطي ارتباط داشت. (بلاذري، 1405 ه. ق) با نظارت دقيق و همه‌جانبة آن حضرت در امور شهرها و وضعيت مردم، اقدام‌هاي سودمند زيست‌محيطي انجام گرفت. چنانچه در گزارشي آمده است: امام علي8 دستور داد تا فاضلاب‌هايي که از پشت‌بام‌ها و حوض‌ها در کوچه‌ها ريخته مي‌شد، قطع شود (متقي هندي، 1405 ه. ق). حفر قنات تا آن روز در عربستان، مطرح نبود. امام علي8 براي آبياري درختان تشنة مدينه از روش حفر چاه استفاده مي‌کرد و به ديگران آموزش مي‌داد. حضرت علي8 نخستين کسي است که آسياب آبي را با آب قنات‌ها ساخت و به راه انداخت تا مردم بتوانند گندم‌ها را آرد کنند. امام علي8 در نقشة شهري و گستردگي خيابان‌ها مي‌کوشيد و پس از ساختن بندر و اسکله در جدّه تا شهر علّه، جاده شوسه ايجاد کرد. (ژايگر، 1382)

 در فقه اسلامي واژگاني مانند حريم، هيمه و... وجود دارد که در راستاي اهداف طبقات حفاظتي اتحادية جهاني حفاظت بوده و با آن هم‌پوشاني دارند.

[1]. سرفصل مصوّب وزارت علوم، تحقيقات و فناوري

[2]. IUCN