6-1-1- نام درس: قوانين و مديريت محيط‌زيست

6-1-1-1- برداشتن شکاف بين رشتة تحصيلي حقوق اسلامي و رشتة محيط‌زيست و تصويب رشتة جديد حقوق اسلامي محيط‌زيست

مهم‌ترين گام براي تحقق اين مسئله آن است که شکاف بين مشکلات محيط‌زيست و قوانين اسلامي بايد برداشته شود. براي فقها بايد مواد و منابع آموزشي پيرامون موضوعات محيط‌زيستي طراحي و فراهم شود. در کنار آن، متخصصان محيط‌زيست نيز با قوانين اسلامي کاربردي در اين رشته آشنا شوند.

6-1-1-2- همکاري فقها و حقوق‌دان‌هاي اسلامي با متخصصان محيط‌زيست

بهتر است در زمينه‌هايي مانند مديريت پسماند، بازيافت مواد و آلودگي‌هاي محيط‌زيست و مانند آن بين فقها و متخصصان محيط‌زيست همکاري وجود داشته باشد. مثلاً در زمينة تنوع‌زيستي طرح‌هاي مشترک بين فقهاي علوم اسلامي و متخصصان محيط‌زيست انجام شود. پيشنهاد مي‌شود درس خارج فقه محيط‌زيست و الهيات محيط‌زيست در حوزه‌هاي علميه داير شود.

 همچنين پيشنهاد مي‌شود طبقه‌بندي جديدي در حقوق جزاي اختصاصي به نام جرائم زيست‌محيطي که بيانگر عملکرد زيان‌بار و آسيب شديد به محيط‌زيست است و زندگي و سلامت بشر را به خطر مي‌اندازد، به وجود بيايد. با توجه به اينکه در حقوق ايران بيشتر جرائم زيست‌محيطي در دسته‌بندي جرائم مقيد قرار دارند، بهتر است براي تبديل آن‌ها به جرائم مطلق[1] اقدام قانوني انجام گيرد. (قوام، 1385)

استفاده از قواعد معتبر فقهي مانند (لا ضرر، ضمان، تلف، تسبيب و...) براي جلوگيري از هرگونه کوتاهي و زيان رساندن در زمينة حفظ محيط‌زيست (بلوچيان طرقي، 1394 )

6-1-1-3- نگاه جديد به وقف در راستاي حفظ محيط‌زيست

هرچند وقف در بسياري از کشورهاي اسلامي براي احداث مساجد، مدارس و بيمارستان‌ها صورت مي‌پذيرد، وقف مي‌تواند در راستاي حفظ آب، خاک، حيات وحش و مانند آن نيز انجام شود. تغيير نوع نگرش و فعاليت در اين زمينه فرصت تازه‌اي را براي حفظ محيط‌زيست ايجاد مي‌کند. براي نمونه وقف در راستاي امور زير پيشنهاد مي‌شود:

وقف براي ايجاد هتل‌هاي روستايي و جذب گردشگر.

وقف براي درمان کردن جانوران، پرندگان و نگهداري آن‌ها.

وقف براي ايجاد بوستان و باغ‌هاي ويژه براي استفاده رهگذران از سايه و ميوة آن‌ها.

وقف آب در اشکال گونا‌گون به پيروي از روشي که امام علي8 در ايجاد «اَبيار علي»[2] در مدينه بنا نهاد و نمونة عيني حفظ محيط‌زيست در بيش از چهارده سدة پيش است.

وقف براي تأمين آذوقة پرندگان مهاجر (مسجد جامعي، 1383).

وقف براي احداث پارک‌هاي مناسب در سطح شهر براي استفادة شهروندان.

استفاده از منافع موقوفات براي کاشت درختان مناسب.

وقف براي آموزش‌هاي تخصصي محيط‌بانان مناطق حفاظتي.

وقف براي ايجاد کارگاه‌ها و کلاس‌هاي آموزشي در پارک‌ها و مساجد براي ارتقاي آگاهي‌هاي زيست‌محيطي شهروندان.

وقف در راستاي تهية فيلم کوتاه و بلند دربارة نقش وقف و کارآيي آن در حفظ محيط‌زيست.

وقف در راستاي تبليغات محيط‌زيستي از راه رسانه‌ها و بروشورهاي آموزشي.

وقف در راستاي تأمين جايزة سالانه محيط‌زيست به فعال‌ترين فرد در زمينة حفظ محيط‌زيست يا بهترين کتاب محيط‌زيست سال.

6-1-1-4- امر به معروف و نهي منکر محيط‌زيستي

 به پيشنهاد رهبر فرزانة انقلاب گسترش سطح آگاهي و دانش و بينش محيط‌زيستي جامعه، تقويت فرهنگ و معارف ديني و نيز مشارکت و مسئوليت‌پذيري اجتماعي به ويژه امر به معروف و نهي از منکر بايد در همة سطوح و اقشار جامعه شکل بگيرد.

6-1-1-5- تقويت ديپلماسي محيط‌زيست در سطح جهاني

همکاري در مسائل جهاني محيط‌زيستي، وفاداري به معاهدات و تصويب قوانين اسلامي محيط‌زيستي در سطح جهانيي با کمک کشورهاي اسلامي ضروري به نظر مي‌رسد.

6-1-1-6- استقرار نظام حساب‌رسي محيط‌زيستي در کشور

بنا بر بيانية رهبر معظم انقلاب[3] ارزش‌ها و هزينه‌هاي محيط‌زيستي در زمينة تخريب آلودگي و احيا در حساب‌هاي ملي، حمايت و تشويق سرمايه‌گذاري‌ها و فناوري‌هاي سازگار با محيط‌زيست با استفاده از ابزارهاي مناسب مانند عوارض و ماليات سبز[4] انجام شود.

6-1-1-7- مشارکت مردمي در مديريت منابع

بخش خصوصي در کنار بخش دولتي مي‌تواند نقش مؤثري در مديريت و حفاظت اثربخش‌تر منابع طبيعي ايفا کند.

6-1-2- درس زيست‌شناسي حفاظت

6-1-2-1- استفاده از آموزه‌هاي ديني در دست-ورزي ژنتيکي موجودات

امروزه مهندسي ژنتيک تلاش مي‌کند گونه‌ها و برگه‌هاي جديد حيات را ايجاد کند. فن همانندسازي[5] دست‌ورزي ژنتيکي موجودات مي‌تواند بسيار خطرناک باشد. بايد بدانيم خداوند توانا آرايش ژنتيکي موجودات زنده را در طول هزاران سال به روش گزينش طبيعي به تکامل رسانده است. همه چيز بر روي کرة زمين از روي نظم کامل و تعادلي درخور آفريده شده است؛ لذا فرآيند دست‌کاري ژنتيکي بايد به دقت بررسي شود. محدوديت‌ها و مرزهاي آن بايد به طور دقيق تعريف شوند.

6-1-2-1-2- بازنگري دربارة اسارت جانوران دست‌آموز

امروزه شمار زيادي از جانوران، به نام جانور دست‌آموز در سطح جهاني و ملي قاچاق مي‌شوند که در بيشتر موارد تنها منافع اقتصادي مطرح بوده و حقوق اين جانوران در نظر گرفته نمي‌شود. لذا دچار آسيب‌هاي فيزيکي و روحي در محيط اسارت مي‌شوند. براي نمونه در ايران همستر، فنچ، مرغ عشق و در مواردي خزندگاني مثل ايگوانا، سمندر و پستانداراني مانند سنجاب به مانند جانور دست‌آموز نگه‌داري مي‌شوند. حقوق‌دان‌هاي اسلامي بايد بر پاية قوانين شريعت جلوي اين سوء استفاده‌ها را دربارة جانوران بگيرند. انتشار کتاب‌ها و مقالات، وضع قانون در اين‌باره و بالا بردن آگاهي‌هاي عمومي از راه رسانه‌ها کمک شاياني در راستاي حفظ جانوران خواهد بود.

6-1-2-1-3- ارائة تعريف درست از شکار، شکارگري و مبارزه با شکار تفريحي

امروزه در غرب پديده‌اي به نام شکار تفريحي وجود دارد. بر پاية قوانين اسلامي شکار همواره مجاز است جز براي تفريح چون حياتي را که خداوند به جانور داده، بدون هدف و حرمت نابود مي‌کند. فقهاي اسلام معيارهايي را براي جلوگيري از شکار تفريحي بر پاية شريعت اسلام ارائه داده‌اند که در جامعه بايد اجرا شود.

6-1-2-1-4- بازتعريفي از باغ‌وحش‌ها و سيرک‌ها

باغ‌وحش‌هاي امروزي به صورت خانه‌اي شبيه به خانه اصلي جانور طراحي مي‌شوند و مانند مکمّلي براي مراکز تکثير در اسارت عمل مي‌کنند. در اين باغ‌وحش‌ها گونه‌هاي تهديد شده تکثير پيدا مي‌کنند. اهداف تفريحي و آموزشي در مراحل بعدي قرار مي‌گيرد. باغ‌وحش‌هاي کشور ما به شدت نيازمند تغييرات اساسي در اهداف، ساختار و عملکرد است. الگوبرداري از ساختار و نقشة باغ‌وحش‌هاي جهان امروز، گزينش گونه‌هاي جانوري بر پاية هدفمندي و جذب شماري از دانش‌آموختگان در رشته‌هاي تنوع زيستي، دامپزشکي و ژنتيک براي فعاليت به روي اکولوژي، بيماري‌ها و ژنوتيپ جانوران اسير باغ‌وحش قدم مؤثري در اين زمينه خواهد بود.

دربارة سيرک‌ها هم مي‌توان گفت سيرک‌هاي سدة بيست‌ويکم حذف جانوران و جايگزيني حرکات نمايشي انساني را به جاي آن‌ها آغاز کرده‌اند. لذا با تحريم و عدم صدور مجوز قانوني براي فعاليت سيرک‌هاي حيواني قدم مؤثري براي حفاظت از جانوران برداشته مي‌شود.

6-1-2-1-5- اهميت گياه‌خواري در اسلام

بر مبناي قوانين اسلامي هيچ سندي نمي‌توان يافت که بر پاية آن استفاده از جانوران حلال‌گوشت براي خوراک منع شده باشد. در عين حال جستجو در ميان آموزه‌هاي اسلامي نشان‌دهندة تأکيد بيشتر بر استفاده از گياهان و ميوه‌هاست. امروزه مصرف‌کنندگان گوشتي با چند معضل مهم روبرو هستند؛ مانند روند رو به کاهش منابع غذايي جانوري و يا آلوده شدن گوشت جانوران به انواع آلاينده‌هاي زيست‌محيطي مانند فلزات سنگين که از راه تجمع زيستي در زنجيرة غذايي گسترش مي‌يابد. لذا به نظر مي‌رسد انديشمندان و فقهاي اسلامي مي‌توانند بر پاية متون ديني معيارهاي مناسبي را پيشنهاد دهند و يا احکامي را براي ترويج کشاورزي ارگانيک و محصولات حاصل از آن صادر کنند.

6-1-2-1-6- تهيه منشور اخلاق محيط‌زيستي

هرچند در طي دهه‌هاي گذشته جهان غرب مطالب بسياري دربارة اخلاق محيط‌زيست منتشر کرده است، اين مطالب در حل بحران‌هاي جهاني محيط‌زيست در عصر حاضر مؤثر نبوده‌اند. علما و دانشمندان مسلمان مي‌توانند بر پاية آموزه‌هاي ديني «اخلاق محيط‌زيست ديني» را در سطح جهاني گسترش دهند.

6-1-2-1-7-تقويت هوش محيط‌زيستي[6] در جامعه

هوش محيط‌زيستي يعني «توانايي ما براي سازگاري با جايگاه بوم‌شناختي‌مان در طبيعت». هوش محيط‌زيستي به ما اجازه مي‌دهد تا آنچه را که دربارة تخطّي‌هاي فعاليت انسان در طبيعت ياد گرفته‌ايم، به کار گيريم و زيان کمتري به طبيعت و محيط‌زيست خود وارد کنيم. در واقع هوش‌هايي وجود دارند که ما را قادر مي‌سازند تا در زندگي بهتر عمل کنيم.

هوش محيط‌زيستي نشان مي‌دهد که پديدة آشکارسازي بنيادين يعني دسترسي به داده‌هاي کامل دربارة همة جنبه‌هاي فرآيند توليد يک محصول مي‌تواند موجب قدرت گرفتن مصرف‌کنندگان و خريداران شود و سرنوشت تجارت و داد و ستد را تعيين کند. شرکت‌ها و کارخانه‌هاي ديگر قادر نيستند شهرت و اعتبار خود را کنترل کنند و براي نخستين بار آنچه در عمل انجام مي‌دهند، مهم‌تر از آن چيزي خواهد بود که مي‌گويند و تبليغ مي‌کنند.

هوش محيط‌زيستي به صورت گروهي نمود پيدا مي‌کند؛ يعني چيزي که تک‌تک ما ياد مي‌گيريم و در آن خبره مي‌شويم و بايد به صورت غيرمتمرکز در ميان شبکه گسترده‌اي از مردم قرار گيرد. براي متبلور کردن اين هوش نيازمند آنيم که از حيطة افکاري که بشر را خارج از طبيعت قرار مي‌دهد، فراتر رويم. (گلمن، 2009)

6-1-2-1-8- احيا و بازسازي اکوسيستم‌هاي تخريب‌شده

 با استفاده از مفاهيم کاربردي رشتة بوم‌شناسيِ بازسازي که يکي از رشته‌هاي جديد در زمينة محيط‌زيست است، مي‌توان به بازسازي اکوسيستم‌هاي تخريب‌شدة کشور کمک کرد که يکي از ضروري‌ترين اقدام‌ها در اين زمينه به شمار مي‌رود.

6-1-2-1-9- شناسايي اکوسيستم‌هاي حساس و ارزشمند

بسياري از چشم‌اندازهاي منحصر به فرد و باارزش بوم‌شناختي در کشور ما وجود دارد که هنوز شناخته نشده است. مشارکت مردم و کمک افراد محلي به کارشناسان محيط‌زيست در راه شناسايي اين بوم‌دستگاه‌ها و تهية اطلس آن‌ها به تفکيک هر استان افزون بر کمک به طبيعت‌گردي داخلي و خارجي، کارشناسان حفاظت را در اجراي استراتژي‌هاي حفاظتي کمک خواهد کرد.

اميدواريم مطالب اين کتاب براي فعالان عرصة محيط‌زيست کشور سودمند و رهگشا باشد و بينش گسترده‌تري براي اقدام‌هاي مؤثر حفاظتي در آن‌ها ايجاد کند.

وَ آخِرُ دَعْوَانا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

[1]. جرم مطلق جرمي است که به محض انجام، جرم تحقق پيدا مي‌کند. خواه نتيجه‌اي از آن رفتار حاصل شده باشد يا نباشد. مانند گذشتن از چراغ‌قرمز. (ق.ام، 1375)

[2]. ابيار جمع «بئر» يعني چاه است. اميرالمؤمنين حضرت علي8 در هنگام حضور در مدينة  منوره چاه‌هاي بسياري را حفر کردند و نخلستان‌هاي بسياري را کاشته و يا آباد کردند. از جمله چاه‌هايي که اميرالمؤمنين8 با دستان مبارک خود اقدام به حفر آن کردند، «ابيار علي» در شمال غربي مدينة  منوره است. به برکت همين چاه‌ها اين منطقه سرسبز و بخش بزرگي از سبزي و صيفي‌جات مدينه از آن تأمين مي‌شود که با پسوند «ابيار علي» در مدينه به فروش مي‌رسد. جالب اينجاست که توليدات اين منطقه تقريباً اختصاصي آن است. به اين معني که امکان کاشت و برداشت آن در مناطق ديگر يا وجود ندارد يا اگر هم ممکن باشد محصول آن کيفيتي را ندارد که محصولات منطقه ابيار علي دارد.

[3]. ابلاغ سياستهاي کلي محيط زيست 26/8/94

farsi.khamenei.ir/news-content?id=31422

[4]. ماليات سبز، جريم تخريب منابع طبيعي است که مخربين موظف به پرداخت آن هستند.

[5]. Cloning

[6]. Environmental Intelligenence