هدف اين فصل آن است که استادان محترمي که تصميم دارند با جهت گيري الهي - فرهنگي تدريس کنند و برخي از معارف ديني، اخلاقي و فرهنگي را هنگام تدريس براي دانشجويان مطرح کنند، بتوانند با به کار بردن مواردي که به نام «پيشنهاد» در اين فصل آورده شده، اين مهم را انجام دهند. در اين فصل ما براي بيان مطالب ديني در خلال مباحث درسي از دو شيوه پيوند و گريز بهره مي‌بريم؛ اما توضيح هرکدام به اين شرح است:

پيوند: هرگاه متناسب با مطلب درسي آيه يا حديث آورده شود،نوعي پيوند بين يک آموزه ديني و تدريس ايجاد مي‌شود، به آن «پيوند الهي» مي‌گويند. گاهي نيز مطالب مرتبط، يک نکته تاريخي، اخلاقي يا تربيتي است که به آن «پيوند فرهنگي» گفته ميشود.

گريز: هرگاه آيه يا حديث متناسب با مطلب درسي وجود نداشته باشد و يا در دسترس نباشد، به تناسب مطلب درسي يک مطلب ديني يا اخلاقي (از باب تشبيه و مانند آن) ذکر مي‌شود. به عبارت ديگر گريز يعني انتقال هدفمند و پيش بيني شده از مطلب مورد بحث به مطلب مورد نظر با در نظر گرفتن تناسب. در اينجا منظور انتقال از مطلب درسي به مطلب ديني يا اخلاقي است.

اما چرا در اين فصل از روش پيوند و گريز استفاده شده است؟ دلايلي دارد که به برخي از آنها اشاره مي‌شود.

آموزش به دو شيوه رسمي و غيررسمي تقسيم مي‌شود. آموزش رسمي «اطلاعات» را افزايش مي‌دهد و آموزش غير رسمي که مي‌تواند مستقيم و غير مستقيم باشد، چون به صورت ضمني است، مي‌تواند به «باور» تبديل شود. براي نمونه اگر آموزگار قرآن درباره اهميت و احترام قرآن در کلاس توضيح دهد اين شيوه، شيوه رسمي است؛ اما اگر اساتيد غير دروس معارف در کلاس خود گفتار يا رفتاري مبتني بر احترام به قرآن انجام دهد، اين آموزش غير رسمي به شمار مي‌آيد.

از اين رو هرگاه استاد درس اصول و روشهاي برنامه ريزي درسي در هنگام تدريس با رعايت تناسب و با بهره گيري از ذوق سليم مطلبي اخلاقي، تربيتي يا ديني را مطرح کند، دانشجويان آن مطلب را از استاد درس تخصصي خود بهتر و راحت تر مي‌پذيرند؛ زيرا شغل رسمي او آموزش مباحث ديني و اخلاقي نيست و در اين کار نفع شخصي براي او نمي‌توان تصور کرد. تجربيات نشان داده اند که آموزش غير رسمي ماندگارتر و موثر تر است. پس تاثير گذاري بيشتر در اين روش يکي از دلايل استفاده از پيوند و گريز در ضمن آموزش است.

دليل ديگر آنکه در نگاه الهي غفلت مذموم است و توجه به خدا، آخرت و دين مطلوب. از اين رو مومن چشم عبرت بين دارد و از مسائل دنيوي به مسائل اخروي و از امور مادي به امور الهي منتقل مي‌شود و ديگران را نيز منتقل مي‌کند.

با دقت در آيات و احاديث امامان معصوم عليهم  السلام به موارد فراواني از اين نوع گريزها بر مي‌خوريم که در اينجا برخي موارد براي نمونه ذکر مي‌شود. براي نمونه خداوند در قرآن به هنگام برشمردن نعمت لباس و ذكر فوايد آن بلافاصله مخاطب را از لباس ظاهري به لباس معنوي منتقل مي‌کند؛ آنجا که مي‌فرمايد:

يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ[1]

«اي فرزندان آدم! لباسي براي شما فرستاديم که اندام شما را مي‌پوشاند و مايه زينت شماست؛ اما لباس پرهيزگاري بهتر است! اينها همه از آيات خداست، تا متذکر (نعمتهاي او) شوند!»

همچنين خداوند هنگام بيان نعمت باران و روياندن گياهان به قدرت خود، بلافاصله مخاطب را به بيرون آوردن مردگان از زمين به قدرت خود منتقل مي‌کند؛ آنجا که مي‌فرمايد:

وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذَلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ[2]

« او کسي است که بادها را بشارت دهنده در پيشاپيش (باران) رحمتش مي‌فرستد؛ تا ابرهاي سنگين بار را (بر دوش) کشند؛ (سپس) ما آنها را به سوي زمينهاي مرده مي‌فرستيم؛ و به وسيله آنها، آب (حياتبخش) را نازل مي‌کنيم؛ و با آن، از هرگونه ميوه اي (از خاک تيره) بيرون مي‌آوريم؛ اين گونه (که زمينهاي مرده را زنده کرديم،) مردگان را (نيز در قيامت) زنده مي‌کنيم، شايد (با توجه به اين مثال) متذکر شويد!»

اين روش در گفتار و سيره امامان معصوم نيز وجود دارد. براي نمونه امام على عليه‌السلام (شب عروسي فاطمه زهرا (س)) مي‌فرمايند: چه خوب جايي است حمام و [آب داغ آن] که آتش دوزخ را به ياد مي‌آورد و چرک را مي‌برد. معلم بزرگ اخلاق و عرفان، ميرزا جواد ملکي تبريزي، پس از ذکر حديث بالا مي‌نويسد: «در اين روايت با همه کوتاهي اش اشاره‌هايي لطيف به مطالبي مهم و بزرگ است. از آن جمله که آتش حمام، دوزخ را به ياد مراقبان[3] مي‌اندازد و از آن جمله اشاره به اين است که بر مومن لازم است در هرچه مي‌بيند، به مناسبت، به ياد چيزي از آخرت بيفتد. حمام از اين جهت خصوصي ندارد. پس براي مومن خردمند سزاوار است در چيزهايي که مي‌بيند، از ريز و درشت، برايش پند و موعظه باشد (ملکي تبريزي، 1373: 105)

روش استفاده از گريز که در اين کتاب مد نظر قرار گرفته است، الهام گرفته از روش قرآن و عترت است. البته رعايت تناسب ميان مطلب درسي و مطلب ديني يک اصل مهم است که کوشش شده در اين کتاب رعايت شود؛ اما واقع مطلب آن است که هيچ معياري جز ذوق سليم براي رعايت اين تناسب وجود ندارد. از اين رو کوشش شده تا با کار گروهي و در نظر گرفتن چند سليقه تا حد امکان اين مهم رعايت شود؛ هرچند بي ترديد نواقصي وجود دارد که اميدواريم خوانندگان گرامي باذوق و سليقه خود و ارائه پيشنهادهاي تکميلي به غناي کار بيفزايند.

در تدريس با رويکرد توحيدي علاوه بر مواردي که ذکر شد به اصول زير توجه شود:

هر نوع مطلب يا اشارة ديني با ذکر منبع مورد استفاده قرار گيرد.

تا جايي که ممکن است از مطالب وب‌سايت‌هاي اينترنتي براي منبع استفاده نشود.

مطالب مربوطه به باورها، اخلاق و اعتقادات ديني کوتاه باشد تا مؤثرتر واقع شود.

تناسب اين مطالب با محتواي اصلي درس مربوط با دقّت نظر بالا رعايت شود تا اثر تربيتي بالا داشته باشد.

سرفصل‌هاي مصوّب وزارت علوم، تحقيقات و فناوري در تدريس دروس مورد توجّه قرار گيرد.

[1].  اعراف/26.

[2].  اعراف/ 57.

[3].  افرادي که در هر حال مراقب اعمال و نيات خود هستند.