در اسلام درباره مفهوم ارزشيابي مطالب زيادي در آيات قرآن، روايات و کلام بزرگان آورده شده که در زير به نمونه‌هايي اشاره مي‌شود.

در فرهنگ قرآن، ارزشيابي يک سنت الهي است و سعادت و شقاوت انسان را چگونگي برخورد و گذر از مراحل دشوار آن رقم مي‌زند. خداوند انسان را در مسير تکامل و بازگشت به سوي خود قرار داده و آموختن را براي تکامل او ضروري مي‌داند و آنچه را به او مي‌آموزد، مي‌آزمايد. نظام ارزشيابي الهي داراي ويژگي‌هاي برجسته است که مي‌توانند اجراي عدالت را در نمره دهي، رتبه دهي و قضاوت روز رستاخيز تأمين کنند.

قرآن کريم مي‌فرمايد:

أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ[1]

«آيا مردم گما مي‌برند همين که به زبان بگويند ايمان آورديم، رهايشان مي‌کنند و آن‌ها را نمي‌آزمايند؟»

امام علي (ع) به يکي از واليان چني نمي‌فرمايد:

«حساب کارهايت را براي من بفرست و بدان هر آينه حساب خدا بالاتر و مهم تر از حساب انسانها است»[2]

اهميت ارزشيابي در برنامه ريزي درسي

در ديدگاه رايج، ارزشيابي برنامه درسي عبارت است از فرايند بررسي ارزش و شايستگي برنامه درسي.[3] مشروعيت و صحت برنامه‌ها به ارزشيابي دقيق و مستمر نياز دارد. ارزشيابي برنامه درسي فرايندي است که در مورد داوري در زمينه تناسب تصميمات برنامه درسي به کار مي‌رود. ارزشيابي خاص يک مرحله نيست بلکه روح برنامه ريزي است.[4]

با توجه به دلايل زير ارزشيابي در اسلام به طور جدي مطرح است:

سنجش، بازخورد، اصلاح

سنجش را مي‌توان به عنوان کاربست فعاليت‌هاي مربوط به گردآوري اطلاعات مورد نياز براي تصميم گيري درباره يادگيري دانش آموزان و دانشجويان تعريف کرد. سنجش يک مفهوم کلي است و همه راه‌ها و روش‌هاي جمع آوري اطلاعات درباره عملکرد يادگيرندگان را شامل مي‌شود.

چايلد (2004) مي‌گويد سنجش يک اصطلاح چند وجهي است که در برگيرنده همه فرايندها و فرآوردهايي است که ماهيت و ميزان يادگيري دانش آموزان را نشان مي‌دهد.[5] سنجش و ارزشيابي آخرين حلقه از زنجيره فعاليت‌هاي آموزشي معلم را تشکيل مي‌دهند و تکميل کننده ساير فعاليت‌هاي او به حساب مي‌آيند.

معلم به کمک روش‌ها و فنون به سنجش دانش آموزان پرداخته و با توجه به نتايج حاصل درباره کم و کيف پيشرفت آن‌ها در يادگيري و توفيق خود در آموزش به داوري مي‌پردازد.[6]

نتيجه اين داوري‌ها دادن بازخورد به دانش آموزان و خود مي‌باشد. معلمان بر اساس نتايج به دست آمده از ارزشيابي‌ها به بررسي نقاط قوت و ضعف دانش آموزان و هم چنين تدريس خود پرداخته و سپس سعي در تقويت نقاط ضعف و اصلاح و برطرف کردن کمبودها و ضعف‌ها مي‌نمايند که اين اصلاح و بازخورد هم شامل فعاليت معلم و هم فعاليت دانش آموزان مي‌شود.

محاسبه نفس:

در مکتب آموزشي تربيت اسلام انسان بايد دائماً در حال ارزشيابي اعمال و رفتار خود باشد تا دچار غفلت، فريب شيطان و بندگي هواي نفس نشود. لذا محاسبه نفس به طور دائم و روزانه در روايات مورد تأکيد قرار گرفته است. امام کاظم (ع) مي‌فرمايند:

«از ما نيست کسي که هر روز اعمال خود را محاسبه نکند تا اگر نيکي کرده از خدا بخواهد بيش تر نيکي کند و خدا را بر آن سپاس گويد و اگر بدي کرده از خدا آمرزش بخواهد و توبه نمايد.»[7]

کارکردهاي عمده ارزشيابي در برنامه ريزي درسي

در اسلام درباره اهداف و کارکردهاي عمده ارزشيابي مطالبي بيان شده که موارد زير نمونه‌هايي از آن‌ها هست:

کارکردهاي ارزشيابي عبارت اند از:

به صورت مستمر تصويري روشن و همه جانبه از موقعيت کنوني فرد، فاصله او با موفقيت بعدي و چگونگي اصلاح آن متناسب با ظرفيت‌ها و نيازهاي وي را ارائه مي‌کند.

زمينه انتخاب گري، خود مديريتي و رشد مداوم فرد را با تأکيد برخود ارزيابي فراهم مي‌کند و بهره گيري از ساير روش‌ها را زمينه ساز تحقق آن مي‌داند.

ضمن حفظ کرامت انساني، کاستي‌هاي يادگيري را فرصتي براي بهبود موقعيت فرد مي‌داند.

کاستي‌هاي يادگيري را فرصتي براي بهبود و اصلاح نظام آموزشي مي‌داند.[8]

تأثير محاسبه نفس:

در تأثير محاسبه نفس به موارد فراواني در آيات و روايات اشاره شده است. از مهم ترين تأثير محاسبه نفس، برطرف شدن عيوب در دنيا و سعادت ابدي انسان بر شمرده شده است.

امام علي (ع) فرمودند:

«هر که به محاسبه نفس خود پردازد به عيب هايش آگاه شود و به گناهانش پي ببرد و گناهان را جبران کند و عيب‌ها را برطرف سازد.»[9]

و در حديث ديگر آن حضرت (ع) فرمودند:

«هر که نفس خود را محاسبه کند، خوشبخت شود». [10]

انواع ارزشيابي در برنامه درسي

الف) ارزشيابي آغازين يا تشخيصي:

يکي از انواع ارزشيابي، ارزشيابي آغازين يا تشخيصي است که قبل از اقدام به عمل صورت مي‌گيرد و در آيات و روايات اسلامي نيز بر اهميت اين موضوع اشاره شده است. در زمينه سنجش قبل از عمل حضرت علي (ع) مي‌فرمايند: «تا کاري را خوب نسنجيده اي، به آن اقدام مکن»[11].

ب) ارزشيابي تکويني يا مستمر:

ارزشيابي تکويني بخشي از فرايند تدوين برنامه است که به طور مداوم بازخوردهاي لازم را براي کمک به رشد و توسعه برنامه فراهم مي‌سازد. اين نوع ارزشيابي در طول آموزش انجام مي‌شود. تا نواقص، کاستي‌ها، مسائل و همين‌طور نقاط قوت يادگيري در فرايند تدريس معلوم شود.

امام صادق (ع) در اين رابطه به عبدالله پسر جندب فرمود:

«اي پسر جندب! بر هر مسلماني که ما را مي‌شناسد لازم است که در هر شب و روز، عملش را بر خورد عرضه کند و حسابگر خويش باشد؛ پس اگر عمل خوبي يافت بر آن بيفزايد و اگر عمل بدي يافت از آن استغفار نمايد تا در رستاخيز خوار نگردد.»[12]

ج) ارزشيابي پاياني

ارزشيابي پاياني به منظور ميزان کارآمدي، اثر بخشي و تحقق هدف‌ها در پايان کار صورت مي‌گيرد و هدف آن سنجش جامع از کيفيت برنامه کاملاً اجرا شده است. اين ارزشيابي در پايان سال تحصيلي و يا در پايان دوره آموزشي انجام مي‌شود تا مشخص شود که در پايان دوره يادگيرندگان تا چه حد به هدف‌هاي آموزشي مورد نظر دست يافته اند.[13] توجه انسان به قيامت و روز حساب و نحوه محاسبه اي که خداوند در آن روز از مراحل مهم محاسبه نفس در روايات است که در اين رابطه حضرت علي (ع) در نهج البلاغه مي‌فرمايند:

«بندگان خدا خيري را که خدا وعده داد رها کردني نمي‌باشد و شري را که از آن نهي فرمود: دوست داشتني نيست. بندگان خدا از روزي بترسيد که اعمال و رفتار انسان وارسي مي‌شود، روزي که پر از تشويق و اضطراب است و کودکان در آن روز پير مي‌گردند اي بندگان خدا بدانيد که از شما نگاهباناني بر شما گماشته اند و ديدبان‌هايي از پيکرتان برگزيده و حافظان راستگويي که اعمال شما را حفظ مي‌کنند و شماره نفس‌هاي شما را مي‌شمارند، نه تاريکي شب شما را از آنان مي‌پوشاند و نه دري محکم شما را از آن‌ها پنهان مي‌سازد. فردا به امروز نزديک است»[14]

محورهاي ارزشيابي در برنامه درسي

نتيجه و پيامد هر برنامه درسي بايد تغيير در فتار يا عملکرد دانش آموزان باشد. اين رفتار يا عملکرد جديد که اغلب به عنوان بازده آموزشي ناميده مي‌شود تابعي از برنامه درسي طراحي شده و اجراي آموزش است. آزمونها و امتحاناتي که اغلب در پايان هر برنامه آموزشي اجرا مي‌شود به منظور ارزشيابي بازده و عملکرد دانش آموزان طراحي مي‌شود که نبايد محدود به نمره دادن و درجه بندي ورد يا قبولي دانش آموزان باشد.

دومين موضوع اساسي ارزشيابي، کيفيت تدريس مي‌باشد. بسياري از اين ارزشيابي‌ها مبتني بر داده‌هايي است که از دانش آموزان به دست مي‌آيد. هم چنين يکي از مهم ترين ابزارهاي ارزشيابي براي تعيين موفقيت معلمين، استفاده از نظرات و قضاوت‌هاي دانش آموزان و دانشجويان مي‌باشد. کتاب درسي يکي از مهم ترين مراجع و منابع يادگيري دانش آموزان در نظام کنوني آموزش محسوب مي‌شود و در ايران مهم ترين نقش‌ها را ايفا مي‌کند. به منظور تعيين ميزان مناسب بودن محتواي درسي تعيين شده براي دانش آموزان بايد محتوا مورد ارزشيابي قرار گيرد. ارزشيابي صحيح از محتواي کتاب درسي با توجه به ساير عوامل مؤثر در کارايي آموزشي امکان قضاوت و تصميم گيري در مورد مطلوب بودن محتوا را فراهم مي‌سازد.[15] ارزشيابي برنامه درسي، ارزشيابي عملکرد مربي و فراگير و هم چنين ارزشيابي اجزاء و عناصر برنامه درسي ساير محورهايي هستند که در ارزشيابي مورد توجه قرار مي‌گيرند.

از نگاه امام علي (ع) در ارزشيابي افراد، عملکرد آن‌ها ملاک است نه حسب و نسب و ارتباطات و اموري از اين قبيل و در اين باره خطاب به مالک اشتر مي‌فرمايد:

«مبادا بزرگي (مقام) کسي موجب شود که رنج اندک او را بزرگ شماري و مبادا پايين بودن رتبه کسي سبب شود که کوشش سترگ وي را خوار به حساب آوري».[16]

ارزشيابي در نظام برنامه درسي تربيت اخلاقي، علاوه بر اين که سطح شناختي فراگيران نسبت به مفاهيم اخلاقي را مي‌سنجد، بايد به گونه اي طرح ريزي شود که سطح بينش و نگرش، ايجاد انگيزه و علاقه دروني به ارزش‌هاي اخلاقي و تمام عناصر دخيل در انجام رفتار اخلاقي اختياري در فراگيران را نيز بسنجد.

اصول اساسي در ارزشيابي برنامه درسي

ارزشيابي از برنامه درسي مستلزم توجه به اصول و نکاتي اساسي هست که در موفقيت ارزشيابي نقش بارزي دارند، در اسلام و متون اسلامي نيز به اهميت رعايت اين اصول اشاره شده است. از نظر اسلام اصول اساسي ارزشيابي عبارت اند از:

عدم به کارگيري شيوه‌هاي اضطراب آور و مأيوس کننده به منظور حفظ کرامت و آبروي افراد (در روايات آمده حرمت مؤمن از حرمت کعبه بالاتر است).

استفاده از ملاک‌ها و شاخص‌هاي روشن. (در سند برنامه درس ملي جمهوري اسلامي ايران به نقش ملاک ها، شاخص‌ها و نشانگرهاي روشن در ارزشيابي برنامه درسي ملي تأکيد شده است).

عدالت و انصاف

تقوا

پرهيز از سوء ظن

پرهيز از تجسس (اين اصل بر اساس نص صريح قرآن، آنجا که مي‌فرمايد: (ولا تجسسوا) قرار دارد)

دقت و ريز بيني (در آياتي از قرآن کريم اشاره شده که در روز حساب، خداي عادل و مهربان به اندازه مثقالي کار نيک و بد را از قلم نمي‌اندازد).

کسب اطلاعات مورد نياز

فراگير بودن

توجه به تفاوت‌هاي فردي. (خداوند در آيه 233 سوره بقره) مي‌فرمايد:

لايکَلَفُ الله نَفسا اِلا وُسعَها[17]

«خداوند هيچ کس را مگر به قدر توانايي او تکليف ننمايد».

سطوح ارزيابي برنامه درسي

فرايند ارزيابي برنامه درسي بايد در سطوح مختلف نظام آموزشي از پايين ترين تا بالاترين سطح (سطح کلاس درس تا سطح ملي) انجام شود. در متون اسلام نيز، اين مسئله مورد توجه قرار گرفته است. در ارزشيابي بايد که رعايت حقوق متوازن و متعادل دانش آموزان و مجريان برنامه در سطوح مختلف (مدرسه، منطقه، استان و کشور) و فراهم آوردن زمينه ارتقاء کيفيت برنامه‌هاي آموزشي و تربيتي و رشد حرفه اي مجريان در سطوح مختلف مد نظر قرار گيرد. (سند برنامه درسي ملي جمهوري اسلامي ايران).

همان گونه که در برنامه درسي، ارزيابي در سطوح مختلف صورت مي‌گيرد، ارزيابي الهي نيز در سطوح مختلف صورت مي‌گيرد يعني خداوند متعال هم مردم و هم پيامبران را مورد سئوال قرار مي‌دهد. در اين زمينه خداوند متعال مي‌فرمايد:

فَلَنَسأَلَنَّ الَّذِينَ أُرسِلَ إِلَيهِم وَ لَنَسأَلَنَّ المُرسَلِينَ[18]

 «به يقين، (هم) از کساني که پيامبران به سوي آن‌ها فرستاده شدند سئوال خواهيم کرد؛ (و هم) از پيامبران سئوال مي‌کنيم!».

نقد روش‌هاي ارزشيابي

روش‌هاي ارزشيابي معمول در نظام آموزشي که بر اساس عقل و منطق و علم به وجود آمده اند مورد تأييد انديشه اسلامي هستند مگر آن که نقص و کاستي آشکار از جهت انسان شناسي و اصول تربيت در آن‌ها مشاهده گردد. هنوز مطالعات و تحقيقات مربوط به نظام تربيتي و ارزشيابي بومي به حدي نرسيده است که بتوان در ارزشيابي پيشرفت تحصيلي فراگيران فنون و شاخص‌هايي را ارايه کرد. قاعدتاً به آن سمت بايد حرکت کنيم ولي هنوز تحقّق نيافته است.

لکن از جهت اخلاق ارزشيابي موضع صريح تري از سوي انديشه اسلامي قابل طرح مي‌باشد. همين‌ها زمينه مطالعات بيش تر و عميق تر را فراهم مي‌سازند و در آينده اصول و روش‌هاي مورد تأييد محافل علمي تدوين پيدا مي‌کنند.

آن چه که در محتواي کتاب حاضر مورد نظر است برقراري پيوند بين انديشه اسلامي و موضوع ارزشيابي است تا هر قسمتي ممکن و معقول باشد نکته اي ذکر گردد.

نبايد انتظار داشت که در مقابل الگوهاي ارزشيابي و يا ساير مباحث نهادينه شده در اين بحث الگوهاي رقيب ارايه گردد. چنين انتظاري را نه مؤلفان اين مجموعه مد نظر دارند و نه مخاطبان اين بحث چنين انتظاري را بايد داشته باشند. همين طور که در مطالب قبلي ياد آوري گرديد در اين کتاب نکته‌ها و اشاراتي بر اساس انديشه اسلامي طرح مي‌شود که استادان علاقه مند بتوانند يک اثر ايماني و معنوي در تدريس باقي گذارند.

[1]. عنکبوت، 2.

[2]. «ارفعُ إنّي حِسابَکَ و اعلمُ أنَ حِسابَ اللهِ اعظَمُ مِن حِسابِ النّاسِ»، مجلسي، 1403 ق، ج72، ص 70.

[3]. طالبي و همکاران، 1389، ص 110

[4]. ملکي، 1384، ص 71.

[5]. سيف، 1394، ص 598.

[6]. سيف، ص 598

[7]. «لَيسَ مِنّا من لَم يُحاسِب نَفُسهُ في کُلِّ يَومٍ فان عَمِلَ خيرا اسنزاد الله مِنهُ و حمد الله عليهِ و اِن عَمِل شيئا شراً استغفَرَ الله و تابَ إليه»، مجلسي، 1403، ج 1، ص 152.

[8]. سند برنامه درسي ملي جمهوري اسلامي ايران، نهايي شده در 28/12/1391، ص 13.

[9].غرر الحكم و درر الكلم‏، تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سيد مهدى‏، دار الكتاب الإسلامي‏، قم‏، چاپ دوم‏، 1410 ق‏، ص 648، حديث 1273 .

[10]. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏، نورى، حسين بن محمد تقى‏، محقق: مصحح مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، قم‏، چاپ اول‏، 1408 ق، ج 12‏، ص154، 95 باب وجوب محاسبة النفس كل يوم و ملاحظتها.

[11]. «لا تقدمن علي اَمِر، حتي تخبِرهُ»، حکيمي، 1353، ج 1، 546.

[12]. «يا ابُن جُندبِ حقُّ علي کلِّ مطلِم يَعرفُنا ان يُعرض عَمَلَهُ في کل يَومٍ وَ لَيلهِ علي نَفسِهِ فيکُون مُحاسِبَ نَفُسه فَاِن رَأي حَسَنَه استزادمنها و اِن رَأي سيئه استغفَرَ مِنها لَئلا يُحزي يَومُ القيامهِ»، مجلسي، 1403، ج 78، ص 279.

[13]. طالبي و همکاران، 1389، ص 112.

[14]. «عباد الله احذَرُوا يَوماً تفُحص فيه الاعمال و يکسر فيه الزلزالُ و تشببُ فيه الأطفالُ اعلَموا عباد الله أنَّ عليکم رَصداً من أنفُسکُم و عُيُوناً مِن جشوارحکُمُ و حُفاظَ صِدقِ يحفَظون أعمالَکُم و عَدَد أنفاسِکُمُ لاتستُرکُم مِنهُم ظُلمهُ لَيلِ داجِ و لايُکنُّکُم مِنهُم بابٌ ذُو رتاجِ وَ إِنَّ غَدا من اليوُمِ قَريبٌ يَذهَبٌ يُذهَبُ اليَومُ بنا فيهِ» دشتي، 1398، خطبه 157، ص 288.

[15]. طالبي و همکاران، 1389، ص 142

[16]. نهج البلاغه، ترجمه دشتي، 1398، نامه 53، ص 470.

[17]. بقره، 286

[18]. اعراف، 6