سرفصل 1 : اصول، ساختار، فرایند و فنون درمان درنظریه ها

نمونه 1- مطلب درسی : ماهیت انسان

درنگرش راجرز، انسان موجودی ذاتاً، نیک نفس و خوش طینت ودارای فطرتی پاک محسوب می‌شود [1].

قرآن، از انسان دو گونه یاد می‌کند. گاهی به نیکی و گاهی به بدی. آن زمان که به نیکی یاد می‌کند و می‌فرماید: لَقَد کرَّمنا بنی آدم[2] (به یقین فرزند آدم را کرامت دادیم) مربوط به روح و گرایش های روحی وفطری اوست که خداوند با انتساب آن به خودش بدان شرافت می بخشد: «نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»؛ در او از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) دمیدم.

ازجمله ی آیاتی که درآن، سرشت اولیه ی آدمی خدایی و با ارزش دانسته شده است، آیه ی سی ام سوره ی روم است که می‌فرماید: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیهَا»؛ (این) فطرت الهی است که خداوند مردم را بر اساس آن آفریده است.

ازاین آیه استفاده می‌شودکه انسان، ازدیدگاه وحی، سرشت، بنیاد و ساختار ارزشی و ارزش گرا دارد؛ یعنی استعداد و آمادگی برای حق پذیری و حق گرایی، و کشش و نیروی گرایش دهنده به سوی ارزشها و خوبیها دارد.

آن زمان که به بدی یاد می‌کند مربوط به طبیعت مادی اوست. در آیات مختلف قرآن انسان نکوهش شده است و به اوصاف مذمومی متصف گردیده است از جمله ضعیف[3]، نا امید و ناسپاس[4]، بسیار ستمکار[5]، عجول[6]، بسیار بخیل[7]، پر مجادله[8].

نتیجه آن که انسان موجود دو بعدی است که اگر سرشت و فطرت او شکوفا شده باشد موجودی قابل ستایش و خیر محسوب می‌شود و اگر در مرحله طبیعت باقی مانده باشد موجودی قابل نکوهش و مذموم است. بی توجهی به این نکته است که باعث ارایه نظرات متضاد در مورد ماهیت انسان شده است. در حالی که قرآن ما را به این نگاه جامع نایل می گرداند. [9]

نمونه 2- مطلب درسی: مفاهیم اساسی نظریه مراجع محوری راجرز

خودشکوفایی[10] مفهومی است که اغلب روانشناسان انسان گرا، درآن اشتراک نظر دارند. از نظرراجرز، هر شخصی گرایش ذاتی به شکوفاکردن استعداد منحصر به فرد خود دارد. این کارمستلزم پرورش توانایی‌های فرد به شیوه ای است که به حفظ و بهبود وی خدمت کند .

 این نظریه پردازان ابراز می دارند خودشکوفایی تمایل ذاتی انسان به شکوفا کردن استعدادهای خود و حفظ وتعالی خویش و در حقیقت یک نیروی رشد است که پایه واساس همه ی فعالیتهای انسان است[11].

در نگاه غیر الهی این تمایل را بخشی از طبیعت ژنیتیکی انسان می‌دانند در حالی که طبیعتِ صرفاً مادی، شعور ندارد تا تمایل به خودشکوفایی داشته باشد بلکه خودشکوفایی مربوط به روح غیرمادی انسان است.

تحت تأثیراین تمایل اساسی، انسان درجهت رشد، خودشکفتگی، بقا و تعالی نفس، خودرهبری، خودنظم بخشی، خودمختاری، استقلال، مسئولیت وتسلط برنفس حرکت می‌کند[12].

ناگفته نماند در نگاه الهی خودشکوفایی علاوه بر تمایل ذاتی عوامل متعددی دارد که یکی از آنها تعالیم انبیاء g است. همان‌گونه که حضرت علی g می فرمایند: خداوند پیامبران را پی در پی فرستاد تا گنجینه‏هایی که در عقلها پنهان است آشکار سازند[13].

با توجه به مطالب بالا می‌توان گفت که منظور از گنجینه هایی که در عقلها پنهان است همان توانمندیهای بالقوه ای است که خداوند در وجود هر فردی قرار داده است و اینکه پیامبران آمده اند تا آنها را شکوفا سازند.

نمونه 3- مطلب درسی:  مفاهیم اساسی نظریه مراجع محوری راجر (اضطراب)

دردیدگاه راجرز، علت اصلی مشکل اضطراب مراجع، ناشی از ناهماهنگی موجود بین تجارب و خود‌‌پنداره فرد است[14]. اما به نظر می رسد ازدیدگاه اسلامی، اضطراب ناشی از ناهماهنگی موجود بین تجارب و خودِ فطری فرد است. زیرا فطرت اصل و سرشت انسان است و درصورت انحراف از اصل، باید به اصل برگشت. تعارض «تجارب و رفتار» با اصل فطرت، باعث مشکلات روانی می‌شود و از طریق هماهنگ کردن تجارب و رفتار با فطرت، فرد به ساختار طبیعی خویش بازمی‌گردد و آرامش خواهد داشت. این اصل ثابت است و به تعبیر قرآن درخلقت الهی تبدیل و تغییری نیست[15].

جهت مطالعه بیشتر

در مبحث اضطراب خود پنداره نقش اساسی دارد در تعالیم دینی اولیا الهی خود پنداره[16] صحیح را به انسانها آموزش می‌دهند به عنوان مثال امام سجاد g در دعای مکارم‌الاخلاق به درگاه خداوند عرض می‌کنند:

بار خدایا بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرتبه و مقام مرا نزد مردم بالا نبر جز آنکه به همان اندازه در نفس خود خارم گردانی و عزّتی آشکار برایم ایجاد نکن جز آنکه به همان اندازه در نفس خود ذلیل گردانی[17].

چرا که انسان وقتی در بین مردم مشهور میشود و برای وی احترام قائل هستند یا به واسطه جهات دینی یا به و واسطه ریاست و مقام و جهات مادی . هرا پیش خودش فکر می‌کند آدم خوبی است.

سرفصل2:  اصول، ساختار، فرایند و فنون درمان درنظریه ها

نمونه 4- مطلب درسی: مفاهیم اساسی نظریه انتخاب (واقعیت درمانی)

انسان مسئول رفتار خویشتن است و خود انتخاب می نماید. در یک نگاه کلی، تئوری انتخاب بر این دیدگاه استوار است که رفتارهای هر انسان، انتخاب‌های او برای ارضای نیازهایش است. طبق این دیدگاه رفتار هر شخص در هر مقطع زمانی بهترین تلاش وی برای ارضای نیازهایش است. اگرچه شاید این تلاش در واقع مؤثر و مفید نباشد، ولی در عین حال بهترین تلاش او است و به همین دلیل روش‌های واقعیت‌درمانی سعی دارد مراجعان را یاری نماید تا از این جنبه که «آیا رفتاری که اکنون انتخاب کرده‌اند نیازهایشان را برآورده می‌کند یا خیر؟» و نیز این‌که «آیا به خواسته‌هایشان رسیده‌اند یا نه» رفتارهای خود را ارزیابی نمایند[18].

محور اصلی این نظریه، حق انتخاب انسان و تأثیر آن بر روی زندگی او است؛ لذا این نظریه در این بخش، با معارف دینی که انسان را مسئول رفتارهای خود می‌داند، هماهنگ است. در معارف دینی هر چند به تأثیر عواملی مانند محیط، وراثت، غذای حلال و حرام و.... اشاره شده است اما عامل تعیین کننده ی نهایی انتخاب و اراده انسان است. از این روست که انسان موجودی مختار (دارای اختیار) دانسته می‌شود و به اعمال نیک و بد او پاداش و جزا داده می‌شود و نیز وضعیت موجود و همچنین وضعیت آینده متاثر از انتخاب های گذشته و آینده فرد دانسته می‌شود همانطور که قرآن کریم می‌فرماید: «لَیسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَی»؛ برای انسان بهره‌ای جز سعی و کوشش او نیست. [19] و نیز می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لَا یغَیرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یغَیرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ»؛ خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتی) را تغییر نمی‌دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند![20]

بنابراین طبق آیات و روایات اصلاح فرد به دست خود اوست و نباید منتظر کسی باشد و همچنین در توصیه های اخلاقی یکی از اولین گام ها قدم برای موفقیت و اصلاح «عزم» معرفی شده است.

ناگفته نماند در نگاه الهی، مسئولیت انسان در مقابل اعمال منحصر به دنیا نیست و شامل آخرت هم می‌شود. به عنوان مثال خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَ نُمَکنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِی فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یحْذَرُونَ؛ و به آنان (مستضعفان) در زمین، قدرت وتمکن بخشیم، و از ناحیه آنان به فرعون و (وزیرش) هامان و سپاهیانشان آنچه را که از آن بیمناک بودند نشان دهیم. [21]»

قطعاً (همه انسان‌ها، یعنی) کسانی که پیامبران را به سویشان فرستادیم و خود پیامبران مورد سؤال واقع می شوند (و نسبت به اعمالشان مسولیت دارند).

«....َقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ‏[22]؛...منکران آیات خدا را متوقف کنید، زیرا که آنان مورد سؤال و باز خواست هستند.»

سرفصل3: اصول، ساختار، فرایند و فنون درمان درنظریه ها

نمونه 5- مطلب درسی: ارتباط تفکر، هیجان و رفتار انسان

الیس معتقد است رفتارها و هیجانات ما تابع افکار ما است. اگر ما منطقی فکر کردن را یاد بگیریم می‌توانیم تا اندازه ای هیجانات خود را کنترل کنیم[23]. متون دینی و مضمون آیات و روایات همواره بر ضرورت اندیشیدن قبل از هر اقدامی تأکید می‌کنند؛ از جمله دو حدیث از امام علی g که در ادامه می‌آید مبین این موضوع است:

پیش از اقدام در کار فکر کن. [24]

پیش ازآن که کاری انجام بدهی فکر کن وپیش از آنکه اقدام کنی مشورت کن و پیش از آنکه به کاری وارد شوی تدبرکن. [25]

از نظر اهمیت ارتباط هیجانات و احساسات ما با شکل و نحوه فکر کردن می‌توان به روایت ذیل اشاره کرد؛ ابو بصیرگوید: امام صادق g به من فرمودند: آیا شده است که غمگین و مهموم و دردناک شوی! گفتم: به خدا چرا! فرمودند: هر وقت چنین شدی به یاد آور که میمیری و در گور تنها می‌مانی و چشم‌هایت بر دو گونه‌ات روان می‌شوند و بندهایت از هم جدا می شوند و کرم‌ها بدنت را می خورند و پوسیده می شوی و از دنیا دستت کوتاه می‌شود. این (فکر کردن و اندیشیدن) است که تو را وادار به کارمی کند و از کثرت حرص بر دنیا (که عامل غم و اندوه است) باز می دارد[26].

[1].  نظریه های مشاوره و روان درمانی، ص145

[2]. سوره اسراء آیه 70

[3]. سوره نساء آیه 28

[4]. سوره هود آیه 9

[5]. سوره ابراهیم آیه 34

[6]. سوره اسراء آیه 11

[7]. سوره اسراء آیه 100

[8]. سوره کهف آیه 54

[9]. جهت مرور مجدد در این رابطه به فصل تدریس با پیش فرضهای توحیدی مبحث انسان موجودی حامل روح الهی مراجعه شود.

[10]. self- actualization

[11]. انگیزش و هیجان، ص 570

[12]. نظریه‌های مشاوره و روان‌درمانی، ص۱۵۳.

[13]. «لِيُثيرُوا لَهُم دَفائِنِ العُقُولِ؛  نهج البلاغه»/ خطبه اول 33؛« عبده» 1/ 17. « تا گنجینه‌هاى خرد را در میان انسانها برانگیزانند»

[14]. نظریه های مشاوره و رواندرمانی،ص۱۶۵.

[15]. سوره روم،آيه 30.

[16]. خودپنداره شامل نگرش‏ها، احساسات و دانش ما درباره توانایی، مهارت و قابلیت پذیرش اجتماعی خودمان است. خودپنداره تمام ابعاد شناختی، ادراکی، عاطفی و رویه‏های ارزیابی را در بر می‏گیرد. بنابراین، مجموعه نگرش‏های شخص به خود را خودپنداره می‏نامند. متفکران به ویژه در قرن حاضر، بر این باورند که صرفاً انسان دارای تجربه خودپنداره است و تجربه‌ روان‏شناختی منحصر به انسان است.(ر.ک. روانشناسی عمومی،ص 409)

خودپنداره یک واژه کلی است که سه مؤلفه دارد:

الف)تصویر خود که به شیوه توصیف از خودمان یعنی به آنچه فکر می‏کنیم هستیم اشاره دارد. (خواه بر اساس واقعیت یا خلاف آن باشد)

ب)عزت نفس، که به طور اساسی جنبه ارزشیابی دارد و به حدی اشاره می‏کند که ما خویشتن را دوست داریم، می‏پذیریم و ارزش دارد درباره آن فکر کنیم.

ج)خودآرمانی، همان چیزی است که دوست داریم باشیم و این ممکن است وسعت و درجات متفاوتی داشته باشد. هر چه فاصله بین تصویر خود و خود آرمانی زیادتر شود عزت نفس کاهش پیدا می‏کند. (منبع : html.گروه-روانشناسی/160-خودپنداره چیست؟ http://www.tvr.ir/index.php/)

[17]. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ لَا تَرْفَعْنِی فِی النَّاسِ دَرَجَةً إِلَّا حَطَطْتَنِی عِنْدَ نَفْسِی مِثْلَهَا، وَ لَا تُحْدِثْ لِی عِزّاً ظَاهِراً إِلَّا أَحْدَثْتَ لِی ذِلَّةً بَاطِنَةً عِنْدَ نَفْسِی بِقَدَرِهَا. (صحیفه سجادیه، نیایش بیستم)

[18]. ر.ک، نظریه های مشاوره و رواندرمانی،ص247

[19]. نجم:39.

[20]. رعد:11.

[21]. سوره قصص، آیه 6

[22]. سوره صافات آيه24

[23]. ر.ک.نظریه های مشاوره ورواندرمانی.ص126

[24]. غررالحکم، صفحه 183.

[25]. غررالحکم، حدیث شماره 4545.

[26]. عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقُ g: أَ مَا تَحْزَنُ أَ مَا تَهْتَمُّ أَ مَا تَأْلَمُ قُلْتُ بَلَی وَ اللَّهِ قَالَ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ مِنْکَ فَاذْکُرِ الْمَوْتَ وَ وَحْدَتَکَ فِی قَبْرِکَ وَ سَیَلَانَ عَیْنَیْکَ عَلَی خَدَّیْکَ وَ تَقَطُّعَ أَوْصَالِکَ وَ أَکْلَ الدُّودِ مِنْ لَحْمِکَ وَ بَلَاکَ وَ انْقِطَاعَکَ عَنِ الدُّنْیَا فَإِنَّ ذَلِکَ یَحُثُّکَ عَلَی الْعَمَلِ وَ یَرْدَعُکَ عَنْ کَثِیرٍ مِنَ الْحِرْصِ عَلَی الدُّنْیَا؛ الامالی صفحه 345