سرفصل1: -تعریف، تاریخچه و اهمیت اندازه گیری وآزمون های روانشناختی

نمونه 46-مطلب درسی: فلسفه روانسنجی[1]

به نظر کرونباخ کلیه روش هایی که در سنجش و ارزشیابی ویژگی‌های آدمی به کار می روند بر دو فلسفه مهم استوارند. نظریه روان سنجی و نظریه طرح و هیات کلی. روش روان سنجی جنبه های معینی از خصایص مانند استعداد، توانایی و پیشرفت آدمی را بر اساس مقادیر کمّی و عددی برآورد می‌کند. نظریه روان سنجی بر عقیده ثرندایک مبتنی است که می‌گوید «اگر چیزی وجود داشته باشد دارای کمّیت است و آنچه که دارای کمّیت است قابل اندازه گیری است». البته پیش‌فرض سخن ثرندایک، یک پیش‌فرض غیر توحیدی است چون او «موجود» را منحصر در موجودات دارای کمیت در نظرگرفته است در حالی که موجودات غیرمادی و به اصطلاح مجرّدات مانند (فرشتگان، روح و خداوند متعال) دارای کمیت نیستند. اما اگر منظور او این بوده است که هیچ انسان یا موجود مادی ای نیست مگر آنکه دارای کمیت است و هر آنچه دارای کمیت است قابل اندازه گیری است در این صورت می‌توان سخن او را پذیرفت. امام صادق g نیز می فرمایند: هیچ چیزی (یعنی هیچ مخلوقی) نیست مگر آنکه دارای اندازه ای باشد[2].

روش طرح و هیات کلی در پی آن است که تصویری جامع و توصیف کننده از ویژگیهای آدمی بدست آورد. این روش در جستجوی نشانه ها و قراین مهم رفتارها و ویژگی‌های انسان با استفاده از همه روشها و وسایل ممکن و از طریق در هم ورزی همه اطلاعات به دست آمده است تا بتواند ضمن تهیه تصویری جامع از خصایص فرد به شناخت پویایی آدمی دست یابد. براساس این نظریه اندازه گیری کمّی خصایص آدمی کمتر مورد توجه است، برعکس چگونگی و چرایی بروز رفتارهای آدمی بیشتر مورد تاکید قرار می‌گیرد.

نکته قابل توجه آنکه درباره سنجش و ارزشیابیِ ویژگی‌های دینی و معنوی آدمی نیز همین دو نظریه وجود دارد. به نظر می‌رسد در این زمینه نباید از روش کمّی سازی غفلت نمود، اگرچه در نگرش دینی نیز کیفیت اصالت دارد، به عنوان نمونه میزان اخلاص، مقدار عقل، مداومت بر عمل، و عمق یقین از ملاک های کیفی در حسابرسی معرفی شده اند، همان طور که پیامبر a می فرمایند: «هیچ گفتار و کرداری (قابل ارزش گذاری) نیست مگر به نیت«.[3]

و همچنین امام صادق g می فرمایند: «پاداش اعمال به اندازه عقل است»؛[4] و نیز در روایت دیگری می فرمایند: «عمل صالح مداوم که با یقین باشد در نزد خداوند برتر از عملی است که بدون یقین باشد. [5]

و امام باقر g نیز فرموده اند: «محبوب ترین اعمال نزد خداوند آن عملی است که بر آن مداومت شود ولو آنکه اندک باشد». [6]

در مقابلِ نگاه کلان و کلی، می‌توان نگاه جزئی و خرد را نیز در این عرصه دید: می‌توان ویژگی‌های مختلف انسان حتی ویژگی‌های معنوی و دینی انسان را از طریق نمودهای عینی، به کمّیت تبدیل کرد وسپس اندازه گیری نمود. چرا که در آیات قران و احادیث معصومین g موارد فراوانی وجود دارد که برای امور معنوی مانند ایمان، توکل و... نمودهای عینی و محسوس ذکر شده است که می‌توان با استفاده از این نمودهای عینی، مقیاس سنجش ساخت. بطور مثال در آیات قرآن برای ایمان نمودهای عینی (مانند انفاق کردن و نماز خواندن[7]) و برای ریا نمودهای عینی از جمله اینکه (امیرمؤمنان g می فرماید: «ریا کار سه نشانه دارد: در انظار مردم خود را با حال و بانشاط می نماید و در تنهایی کسل و بی حال، و دوست می‌دارد که مردم تمام کارهای او را بستایند».[8]
ذکر شده است که می‌تواند مقیاسی برای سنجش ایمان باشد. همچنین می‌توان برای فضیلت ها یا رذیله های اخلاقی ابزاری جهت سنجش ساخت.

[1]. ر.ک، سنجش و اندازه گیری،ص 30

[2]. تحف العقول ص655.

[3]. «لَا قَوْلَ وَ عَمَلَ إِلَّا بِنِيَّة»؛ امالی طوسی، 337.

[4]. «إِنَّ الثَّوَابَ عَلَى قَدْرِ الْعَقْلِ»؛ (الکافی، ج1، ص12)

[5]. «إِنَّ الْعَمَلَ‏ الْقَلِيلَ‏ الدَّائِمَ عَلَى الْيَقِينِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْعَمَلِ الْكَثِيرِ عَلَى غَيْرِ يَقِين‏»؛ (وسائل الشیعه، ج15، ص202)

[6]. «أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا دَاوَمَ عَلَيْهِ الْعَبْدُ وَ إِنْ قَل‏»؛ (الکافی، ج2، ص82)

[7]. إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ ... يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ؛ مؤمنان، تنها کسانی هستند که ... نماز را به پا می‌دارند و از هر چه روزی آنها کرده‌ایم انفاق می‌کنند. (سوره اعراف آیه 2 و 3)

[8]. « ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ لِلْمُرَائِی: یَنْشِطُ إِذَا رَأَیَ النَّاسَ وَ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یُحِبُّ أَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ». (اصول کافی: ج ۲ / ص ۲۹۵، حدیث ۸)