1- هستی شناسی

زیربنای تفکر بشر پاسخ به سوالات کلیدی و مهمی است که پاسخ مثبت و منفی به آن می‌تواند نقشی اساسی در نوع نگرش انسان ایجاد نماید. آیا جهان مخلوقِ خالقی توانا است؟ آیا او در این خلقت هدفی را دنبال می‌کند؟ سرانجام هستی چه می‌شود؟! اینها سوالات کلیدی و مهمی است که پاسخ مثبت و یا منفی به آن نوع رفتارها را جهت می‌دهد. بدیهی است نگرش به هستی گونه‌های مختلفی دارد که اینها را می‌توان به طور کلی به دو نوع الهی و غیر الهی تقسیم نمود.

1-1-  هستی شناسی الهی

در نگاه یک روان‌شناس مسلمان، ایمان به غیب (خدا، جهان آخرت، روح، ملائکه و...) سنگ بنای تمامی معادلات هستی به شمار می‌آید. ایمانی که می‌تواند زمینه تعهد و التزامات عملی را فراهم نماید.

قرآن که اصلی ترین منبع جهان بینی الهی است، در این باره می‌فرماید:

«ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیبَ فیهِ هُدی لِلْمُتَّقینَ* الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ [1]؛ آن (قرآن)، کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد و مایه هدایت پرهیزکاران است. پرهیزکاران کسانی هستند که به غیب [ آنچه از حس پوشیده و پنهان است ] ایمان می آورند» .

بنابراین جهت ورود در مباحث روان‌شناسی با نگاه الهی لازم است به این حقیقت توجه داشت که جهان توسط مدیری مدبّر اداره می‌شود و موجودات و به ویژه انسان در زنجیره ای هدفمند و تحت تدبیر خالقی حکیم قرار دارند که آمدن آنان به این سرا و حرکتشان به سرای دیگر تحت مدیریت پروردگاراست. این عالم بر اساس هدفی خلق شده است و خلقت آسمان ها و زمین از روی عبث و امری بیهوده نبوده است.

مجموعه هستی در پیدایش و استمرار تا رسیدن به نقطه مطلوب، هدفمند هستند و حرکت تمامی موجودات عالم به سمت مبدأ آفرینش است. از این رو روان‌شناس مسلمان، تمامی نسخه های خود را برای انسان مطابق با نظم حاکم بر جهان قرار می‌دهد.

هدفمندی آفریش، ایجاب می‌کند تا خالقِ حکیم، هستی را منحصر در عالم ماده قرار ندهد و بُعد دیگری برای هستی قرار دهد که در آن بُعد، امکان تحقق هدف خلقت وجود داشته باشد از این رو دلایل عقلی و نقلی روشن می سازد که جهان دیگری غیر از جهان مادی وجود دارد که مقصد اصلی همه انسان‌هاست واگر این دنیا بریده از آخرت و به تنهایی لحاظ شود جز سرای لهو و لعب نخواهد بود.

«اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَینَکمْ وَتَکاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ[2] ، بدانید زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی و تجمّل پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است ».

اعتقاد به قیامت و جهان آخرت یعنی اعتقاد به کمال روح انسانی و در نتیجه اعتقاد به سیر تکاملی انسان تا افق اعلی و این اعتقاد می‌تواند تمامی گزاره هایی را که بر اساس روان انسان مادی تنظیم شده است به چالش بکشد. علمی که روان انسان را بدون اتصال و پیوند آن به جهان آخرت می‌بیند نگرشی بس متفاوت از نگاه الهی را ایجاد نموده و در مقام عمل بعضاً راه های متفاوتی را طی می‌کند.

به عنوان مثال فردی که بر اثر سختی ها و مشکلات عنان از کف داده را می‌توان با بشارت به صبر و بالابردن تحمل و توجه دادن او به نعمت های بی شمار خداوند برای صابران آرام نموده و مشکل را از ریشه حل نمود و می‌توان بر اساس برخی نسخه‌های روان‌شناسی مبتنی بر نگاه مادی او را به استفاده از موسیقی و رقص برای کم کردن آلام و فراموشی مشکلات دعوت نمود.

بنابراین در روان‌شناسی با نگرش الهی، اعتقاد به قضا و قدر و تدبیر امور به دست حکیمی دانا نقش ویژه ای دارد.

1-2-  هستی شناسی غیر الهی

 هستی شناسی غیر الهی «پیدایشِ» جهان را ناشی از یک سری فعل و انفعالات فیزیکی بی هدف می‌داند که از روی تصادف به وجود آمده است. البته برخی «آفرینش» را (به عنوان مفهومی در مقابل پیدایش) می‌پذیرند اما از این فراتر نرفته و جهان را پس از خلقت، منقطع و مستقل از آفریننده‌اش تصویر می‌کند. به عبارت دیگر، در این نگرش ربوبیّت الهی نادیده انگاشته می‌شود. نتیجه پذیرش این انقطاع، عدم قبول هدفمندی جهان و و همچنین عدم پذیرش محصول شعور و حکمت بودنِ آن بوده که این انکار نهایتاً منجر به نفی هدفمندی و نیز نفی معاد می‌گردد. آنچه در این تصویرگریِ منقطع از ابتدا و انتها باقی می‌ماند جهانی است صرفاً مادی که فقط به تجربه حسی درمی‌آید.

[1]. بقره آیه2

[2]. سوره حدید، آیه20