درس 8: روانشناسی تربیتی
1401/07/23 13:35فصل قبل
سرفصل 1: نظریه شناختی - اجتماعی
نمونه 23-مطلب درسی: یادگیری مشاهده ای
بندورا به رغم پذیرفتن نقش شرطی‌شدن و تقویت در تبیین رفتار آدمی، با نقش سنتی محرک -پاسخ، به‌عنوان تنها شیوه مطالعه رفتار، مخالفت می‌کند. از نظر بندورا، بخش وسیعی از یادگیری‌های انسان با مشاهده و تقلید صورت می‌گیرد. در اولین تحقیق بندورا[1] و والترز[2] (1952) در زمینه علل خانوادگی پرخاشگری، بر اهمیت یادگیری از طریق مشاهده رفتار دیگران تأکید شده است. از آن به بعد، بندورا یادگیری مشاهده‌ای را مهم‌ترین عامل رشد و یادگیری به حساب آورد[3].
در احادیث بسیار به این موضوع اشاره شده است. حضرت امام صادق g فرمود: مردم را بدون زبان (بلکه با عمل خویش) فراخوانید تا از شما سخت کوشی در راه دین و صداقت و خداترسی را ببینند[4].
در روایت دیگری آمده است: مردم را با اعمالتان به سوی خدا بخوانید نه (تنها) با گفتارتان...[5].
احادیث مزبور به این موضوع اشاره می‌کنند که از دو نوع دعوت و تبلیغ زبانی و عملی، تبلیغ عملی و مشاهده ای موثرتراست.
و به دلیل اهمیت این مسئله است که در قرآن برای انسانها الگو و سرمشقی نیکو معرفی شده است. «لَقَدْ کانَ لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ... [6].» مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می‌کنند.
سرفصل 2: تبیین نقش انگیزش در یادگیری
نمونه 24-مطلب درسی: مفهوم درماندگی آموخته شده سلیگمن[7]
مارتین سلیگمن بنیانگذار مکتب روانشناسی مثبت نگر، بر ای ابتلای انسان به افسردگی تبیینی را مطرح می‌کند به نام درماندگی آموخته شده[8]. این مفهوم به این معناست که مواجه شدن فرد با تجربه‌های پی در پی شکست سبک تبیینی را در فرد شکل می‌دهد که به طور مزمن خود را شکست خورده و ناتوان می‌پندارد، در نتیجه تلاشی برای تغییر شرایط خود نمی‌کند و این مقدمه‌ی ابتلای به افسردگی است. این احساس شکست از یک نگرش نادرست نشأت می‌گیرد که اگرچه با تبیین های خوش بینانه قابل رفع است اما نگرش توحیدی می‌تواند در این جا نقش پیشگیرانه یا حتی درمانی اساسی داشته باشد. در نگرش توحیدی شکست معنا ندارد چرا که اجر و پاداش در برابر تلاش انسان عطا میشود، یعنی تلاش به منزله پیروزی است همانطور که قرآن می‌فرماید: «لیس للانسان الا ماسعی[9]»؛ انسان بهره ای جز به اندازه تلاشش ندارد؛ بنابراین انسانی که تلاشش را کرده است پیروز است چه این تلاش به نتیجه ظاهری ختم شده باشد و چه نشده باشد.
تحقیقات سلیگمن در مورد اولین تجربه های توام با شکست و منتج به درماندگی نشان می‌دهد که ارزیابی های مثبت والدین یا دیگران از کودک بیش از هرچیز زمینه را برای خودارزیابی مثبت او فراهم می‌کند. همینطور ارزیابیهای منفی والدین و دیگران از کودک موجب میشود کودک از خود احساس خشنودی نکند[10]. چرا که این ارزیابی ها و بازخوردها حتی اگر به منزله شکست نباشد قطعا به عنوان القای حس شکست‌خوردگی می‌تواند ایجاد احساس درماندگی کند. این احساسات درماندگی می‌تواند در آینده در درون فرد نگرش های خودتخریب گرانه و خودسرزنش گرانه ایجاد کند که منجر به احساس بی ارزشی میشود.
احترام و تکریم شخصیت انسان یکی از شیوه های تربیتی آیین حیات بخش اسلام است و آموزه های قرآنی بر پایه و اصول احترام به انسان و کرامت انسانی بنا نهاده شده است. از نگرش اسلامی کسی که برای خودش کرامت و شخصیت قائل باشد سمت شهوات و لغزش ها نخواهد رفت، همان طور که حضرت علی g فرموده اند: «کسی که برای خویشتن کرامت قائل باشد کنترل شهوات بر او آسان شود. [11]
طبیعتا بهترین زمان برای انتقال این حس کرامت و شخصیت به انسان دوران کودکی است، در همین زمینه امیرالمؤمنین علی g می فرمایند: با بچه هایتان به گونه ای برخورد کنید که آن ها خودشان را کریم و با شخصیت بدانند[12] و پیامبر اکرم a نیز می‌فرمایند: «فرزند خود را گرامی بدارید و آنان را خوب تربیت کنید تا آمرزیده شوید». [13]
یکی از راهکارهای انتقال این کرامت و شخصیت، تغافل است که در اسلام و خصوصا در عرصه تربیت بسیار مورد توجه است. تغافل یعنی چشم‌پوشی کردن از بعضی از خطاها به شکل عامدانه. چرا که با تکرار نقاط منفی افراد، باعث ایجاد درماندگی خودآموخته میشود.
سرفصل 3: تفاوتهای فردی
نمونه 25-مطلب درسی: هوش
ویژگیهای انسان، به ویژه هوش و فعالیت‌های هوشمندانه همواره مورد توجه روان شناسان، عصب شناسان و دست اندرکاران تعلیم و تربیت بوده است. روانشناسان و صاحب نظران مختلف از دیدگاه های متفاوت به تعریف، طبقه بندی و سنجش هوش پرداخته اند. اگر چه تا سال ها پیش منظور از «هوش»، هوش عقلانی یا منطقی بود. [14] امروزه، روان شناسان و پژوهشگران، انواع مختلف هوش را شناسایی و کاربردهای آن را در زندگی انسان مشخص کرده اند از جمله الگوهای چندوجهی در زمینه هوش بیان می‌کنند که هوش مجموعه ای از توانمندیهای مختلف است، از این رو آموزش به روشهای صرفا آموزشی کلامی و ریاضی محدود نمی‌شود، بلکه روشهای آموزشی با توجه به توانایی‌های دانش آموزان تنظیم میشود. افراد توانایی‌ها و علائق متنوعی دارند و از آنجا که از نظر توانایی‌ها با یکدیگر شباهت ندارند نیازمند به کارگیری روشهای یادگیری متنوعی هستند، بنابراین برای آموزش آنها باید از شیوه های گوناگونی سود جست [15]
این مسئلهٔ عنی تناسب آموزش با استعداد و ظرفیت مخاطب از بنیادی ترین مسائل در حوزه آموزش است، همان‌گونه که پیامبر اکرم a نیز این مسئله را از ویژگیهای دعوت و تبلیغ خود و دیگر انبیای الهی دانسته و فرموده اند: «بدرستی که ما جماعت پیغمبران مأموریم که با مردم به میزان عقل‌ها و ادراکات شان سخن گوئیم.»[16]. همین موضوع حکایت از این دارد که نه تنها پذیرش این تفاوتها، بلکه تناسب در برخورد با آن نیز لازم بوده است.
همین مسئله را به وضوح در خصوص آیات قرآن می بینیم که علی‌رغم این که برترین نعمت بهشت را مقام رضوان الهی معرفی می‌کند: «و رضوان من الله اکبر[17]»؛ اما بیشتر آیات که تشویق کننده مردم به بهشت هستند به تبیین نعمت های مادی بهشت اشاره دارند، چرا که این نعمت ها برای مخاطب محسوس تر و ملموس تر هستند، اگرچه بعد از ورود به بهشت همه ایشان رضوان الهی را بالاترین نعمت بهشت خواهند دانست.
سرفصل 4: مدیریت کلاس و محیط یادگیری
نمونه 26-مطلب درسی: برقراری ارتباط موثر و مثبت با دانش آموزان
هر کلاس درس یک محیط اجتماعی است که در آن معلم و دانش آموز با یکدیگر به تعامل میپردازند. راهبردهای آموزشی معلم ترکیبی است از ملاحظات نظری و ارزیابی ویژگیهای هر یک از دانش آموزان به منظور ایجاد ارتباط مناسب با آنها. از جمله مواردی که در برقراری ارتباط مناسب و موثر در کلاس تأثیر دارد این است که معلم باید مودبانه صحبت کند و بهتر است از کلماتی مانند بایستی، باید و مجبورید استفاده نکند، زیرا این‌گونه دستورات، تلاشهای او را برای بهبود ارتباط در کلاس تضعیف می‌کند. [18]
لازم است معلم، خلق و خو و رفتار خود را - فزونتر از آنچه بر دیگران ضروری و لازم است، نسبت به شاگردانش - بر اساس حسن سلوک و لطف و محبت تنظیم نماید . و با شاگردان خود - با شادابی و گشاده روئی، و اظهار شادمانی، و محبتی خوش آیند و صمیمانه برخورد نماید و این از طریق ابراز دلسوزی و احسان به آنها و گرامی داشت آنها - در حد وسع و امکانات – امکان پذیر است.
شایسته و بجا است که تمام شاگردان و بخصوص، شاگردان فاضل و برجسته را با نام نیکو و با محبوبترین نامها و القاب، مورد خطاب قرار دهد به گونه ای که موجب حفظ حرمت شخصیت و وقار و ارزش مقام و منزلت آنان باشد.
رسول خدا a برای رعایت احترام و بزرگداشت شخصیت یاران خویش، از آنان با کنیه، و نام و عنوان محبوب آنها یاد می‌کرد ؛ زیرا آنحضرت از این طریق موفق می‌شد که شرح صدری در آنها به وجود آورده و قوت قلب بیشتری به یاران و اصحاب خود بخشیده، و عرصه و مجال درخواست و تقاضا و سؤال آنها را گسترده و آزاد ساخته، و محبت آنانرا بیش از پیش به خود جلب نماید .
در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام a آمده است که فرمود : معلم و آموزگار باشید. در تعلیم خود، دشوار و سختگیر نباشید و مسئله تعلیم را بر مردم ناهموار نسازید ؛ زیرا معلم و آموزگاری که با آمیزه محبت تعلیم می‌دهد، از انسان دشوار و سختگیر، بهتر و باارزش تر است (درس شما زمزمه محبت باشد) [19] .
و نیز فرمودند : (نسبت به کسی که به وی علم را می آموزید، و یا از او، علم را فرامی گیرید، نرم و ملایم باشید)[20] .
[1]. Bandura
[2]. Walterz
[3]. روانشناسی تربیتی، ص 172
[4]. : كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الِاجْتِهَادَ وَ الصِّدْقَ وَ الْوَرَعَ. بحار الأنوار (ط - بيروت) / ج67 / 309 / باب 57 الورع و اجتناب الشبهات ..... ص : 296
[5]. كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِأَعْمَالِكُمْ وَ لَا تَكُونُوا دُعَاةً بِأَلْسِنَتِكُمْ. بحار الأنوار (ط - بيروت) / ج5 / 198 / باب 7 الهداية و الإضلال و التوفيق و الخذلان ..... ص : 162
[6]. احزاب، آيه 21.
[7]. انگیزش و هیجان، ص 376
[8]. Learned Helplessness
[9]. سوره نجم،39
[10]. روانشناسی تربیتی،ص294
[11]. «مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَيْهِ شَهَوَاتُه»؛ نهج البلاغه، حکمت 449، ص555.
[12]. آمدی، 1337، غررالحکم و دررالکلم.
[13]. ا َکرِمُوا أولادَکُم وَ أحسِنُوا آدابَهُم يُغفَرَلَکُم؛ کنزالعمال-جلد 16- ص 456 .
[14]. انواع هوش و کاربردهای آن در زندگی انسان، ص 22ـ25
[15]. . ر.ک.روانشناسی تربیتی،ص 68
[16]. انا معاشر الانبياء أمرنا ان نکلم الناس علي قدر عقولهم (بحارالانوار، ج 2)
[17]. وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ۚ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ۚ ذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ(سوره توبه/72)
[18]. روانشناسی تربیتی،ص 320
[19]. ((علموا و لا تعنفوا؛ فان المعلم خیر من المعنف .)) (منیه المرید، ص 69. کنزالعمال 10/249. در طی حدیث دیگر در همین کتاب اخیر و همان صفحه چنین آمده است : (((علموا و یسروا و لاتعسروا، و بشروا و لاتنفروا)))).
[20]. ((لینوا لمن تعلمون (تعلمونه) و لمن تتعلمون منه)) (منیه المرید ص 69. سنن ابی داود 2/190. به نقل از تذکره السامع ، ص 65). (کتاب آداب تعلیم و تعلم در اسلام، شهید ثانی).