تاريخچه معدنکاري در ايران تا آغاز دوره اسلامي
1401/11/03 13:00فصل قبل
در جداول 1تاريخچه معدنکاري در ايران از دوران پيش از اسلام تا آغاز دوره اسلامي به‌صورت خلاصه آورده شده است.
جدول شماره 1- تاريخچه معدنکاري از آغاز تا ابتداي دوره اسلامي
|
سال |
دوران |
رويداد |
منبع |
|
800000 ق م |
پيش از تاريخ |
استفاده از سنگ براي ساخت ابزار و سلاح بستر کشف رود |
ايران در پيش از تاريخ |
|
250000 ق م |
پيش از تاريخ |
استفاده از سنگ چرت براي ابزار و سلاح در غار دربند |
ايران در پيش از تاريخ |
|
10000 ق م |
ميان سنگي |
استخراج سنگ چخماق از رگه‌هاي نزديک غارهاي هوتو و کمربند نزديک بهشهر |
ايران در پيش از تاريخ |
|
10000 ق م |
نوسنگي |
آشنايي با خاک رس و نحوه استفاده از آن و پديد آمدن سفال‌گري در تپه ده‌خير شاهرود |
|
|
7000 ق م |
نوسنگي |
استخراج فيروزه (مجسمه گوسفند از فيروزه)، استخراج ابسيدين از معدن بصيران در شمال يا از معادن اطراف بم |
قرباني، علي پور |
|
5000 ق م |
مس |
استخراج مس در اريسمان نطنز، معدن وِشْنَوِه قم و معدن تلمسي در نزديكي انارك |
|
|
4000 ق م |
مفرغ |
فعاليت بيش از 50 معدن متعلّق به دوره مفرغ در مناطق چاله غار، لقّه مراد و مزرعه استخراج قلع در حوالي قلعه ده‌حسين شاه‌زند |
گيرشمن |
|
2500 ق م |
ايلاميان |
نخستين مخترعان چرخ کوزه‌گري، استخراج معادن نقره و نيز معادن سنگ ديوريت، استفاده از عناصر طبيعي مثل شيشه، قير، فلزات و لعاب کاشي در ساختمان‌سازي، استخراج و صادرات مس، قلع، سرب، چوب و سنگ |
تاريخ تمدن ويل دورانت |
|
2000 ق م |
مادها |
بهره‌برداري از معادن طلا اطراف همدان ، استخراج لاجورد رشته‌کوه بيکَني حاشيه کوير نمک استحصال مس، آهن، سرب، نقره، طلا، سنگ مرمر و سنگ‌هاي گران‌بها |
|
|
550 ق م |
هخامنشيان |
استخراج مس، طلا، نقره، سرب، روي و ديگر فلزها، تهيه پولاد از آهن مثل: استحصال ذرات طلا از رودخانه‌اي درکرمانيا، استخراج نقره، مس و خاک سرخ و دو کوه گوگرد و نمک در معادن منطقه کرمانيا، ، تأمين مصالح بناهاي سنگي دوره هخامنشي از معادن (شناسايي 39 معدن در کاوش‌هاي باستان‌شناسي)، )، استحصال فلز روي براي اولين بار و استفاده از آن به‌صورت آلياژ برنج، استخراج نمک از معدن چهرآباد زنجان (يافت شدن مردان نمکي در اين معادن)، از معادن مهم اين دوره به احتمال زياد ميتوان معادن طلاي زرشوران تكاب، زرين اردكان يزد، كوهزر دامغان، كوهزر تربت‌حيدريه، قلعه زري بيرجند، سرب و روي كوه‌سرمه فيروزآباد، آهن نيريز و فيروزه نيشابور را نام برد. شناخت مواد نفتي و قير و استخراج نفت از چاه‌هاي نفت باکو در اين دوران در هنگام سلطنت داريوش، حفر کانال سوئز در مصر، آبراهه آتوس در يونان، راه‌هاي شاهي از درياي مديترانه تا شوش و تخت جمشيد با بيش از 2600 کيلومتر طول و سدسازي‌هاي بر روي دجله و فرات و رود کُر نشانه عظمت تمدن ايراني |
|
|
312 ق م |
سلوکيان |
انحطاط معدنكاري در ايران |
|
|
247 ق م |
اشکانيان |
احتمال ميرود كه معادن مس در شرق ايران (ناحيه آهنگران قائن، گزو و…) در اين زمان كشف شده و مورد بهره‌برداري قرار گرفتهاند. فعاليت معدن سرب و نقره نخلک صادرات جواهرات کمياب از ايران و پارت به روم استفاده از نفت |
|
|
500 م |
ساسانيان |
استخراج طلا، نقره، مرجان، مرواريد، بلور، آهن، مس، شنگرف، جيوه به‌طور مثال: استخراج طلا از معدن قلعه زري، معدن نقرة خارستان و سرب و نقره آهنگران ملاير معادن سرب و روي در كوهبنان كرمان، رونق ظروف نقرهاي در اين زمان، نشانة گسترش معدنكاري سرب، روي و نقره است. نام "دره چشمه گل"، استخراج آهن به کمک تونلزني و اتاق و پايه در معادن نمک، توتيا ماده شيمايي اكسيد روي (ZnO) است. اين ماده در ايران باستان به‌خصوص زمان ساسانيان توليد مي‌شد. توتيا از اکتشافات ايرانيان بوده و بنابر گزارش مارکوپولو، روش استخراج آن به طريق تقطير بخار حاصل از ذوب سنگ روي بر ميله‌هاي فولادي سرد بوده است. زمين‌شناسي مهندسي در زمان ساسانيان سدهاي چندي روي رودها بسته شد که برخي از آن‌ها هنوز پابرجا هستند از آن جمله‌اند: شادروان بر رود کارون، سد قلعه رستم،در 33 کيلومتري شمال شوشتر، سد عجيرب در 36 کيلومتري مغرب شوشتر. سد شعيبيه در 23 کيلومتري غربي شوشتر، سد کارون در 8 کيلومتري شمال اهواز، سد کرخه در 15 کيلومتري شمال حميديه، سد ابوالعباس در 18 کيلومتري رامهرمز، سد ابوالفارس در جنوب شرقي رامهرمز، سد جراحي در جنوب رامهرمز، سد سربند ايزد خواست در فارس (که نخستين سد قوسي در جهان است)، |
|
تاريخچه معدنکاري در ايران در دوره اسلامي
کليه معادني که قبل از اسلام داير بودند بعد از گسترش حکومت اسلامي نيز داير بوده، رو به توسعه نهادند. منابع معتبر و مستند، حاکي از وجود معادن طلا، نقره، فيروزه، گل مختوم، مرمر، نشادر، مس، آهن، سرب و گوگرد در خراسان، فارس، دمندان کرمان و ماوراءالنهر در قرن دوم هجري هست. در آن زمان معادن را به دو دسته زير تقسيم مي‌کردند:
معادن ظاهر: شامل معادن نمک، سرمه و نظاير آن‌که کاملاً آشکار بودند. اين معادن را اجاره نمي‌دادند و استفاده از آن‌ها براي عموم آزاد بود.
معادن پنهان: به معادن زيرزميني اطلاق مي‌شد که در اختيار دولت بود و با دريافت خمس از آن‌ها اجاره داده مي‌شد.
معادن پنهان از طرف دولت به افراد خاص واگذار و خمس آن به بيت‌المال پرداخت مي‌شده است. يکي از سياحان عرب که در قرن چهارم هجري از شهر يزد بازديد نموده، ضمن مشاهدات خود از معادن سرب اين شهر ياد کرده است.[1] همچنين در همين زمان معدن آهن جبل‌بارز در شرق جيرفت فعال بوده است[2]. همزمان از معدن آهن در همدان ياد کرده است.[3] در340 هجري قمري معدن زغال‌سنگ يزد، لرستان و پاريز در ايران و معادن زغال‌سنگ زرافشان و غور در افغانستان شناخته شدند و مورد بهره‌برداري قرار گرفتند (تاريخ تمدن اسلامي). در زمان حکومت عباسيان از يازده رديف درآمد دولت رديف هفتم مربوط به معادن بوده است.[4]منابع مستند حاکي از آن است که در متصرفات دولت عباسي معدن نقره در شرق زياد و در مغرب معدن زر افزون بوده است.
اما سرگل معادن آن زمان معدن فيروزه نيشابور بوده که محصول آن در تمام ممالک دولت اسلامي خريدار داشته است. اين معدن در آن روزگار اجاره داده شده و مال الاجاره آن 758720 درهم تعيين شده بود.[5]
ابوالحسن علي ابن حسين‌ابن‌علي مسعودي که در سال 300 هجري قمري از بادکوبه ديدن کرده است، در کتاب خود بنام مروج الذهب و المعادن الجواهر چنين مي‌نويسد «در آنجا چشمه‌هاي نفت سفيد بود و زير دودکش‌ها (آتش جاودان) مي‌سوخت و هيچ‌گاه خاموش نمي‌شد.» در کتاب المسالک والممالک تأليف اصطخري چنين آمده است: «در مورد معدن نقره اصفهان بايد بگوييم به علت بهره‌برداري بيش‌ازحد در قرن سوم هجري به متروکه‌اي تبديل شد. نظير اين معدن در مورد معادن نقره بادغيس نيز مصداق پيدا مي‌کند، زيرا به علت نبودن هيزم براي سوخت، معدن مذکور از حيز انتفاع ساقط شده بود.»[6] ابن حوقل که در سال 340 هجري مي زيسته است در کتاب خود مي‌نويسد که وجود معدن سرب در حوالي شهر يزد محرز و مسلم است. او وجود معدن آهن در کوه‌هاي اصطخر را گزارش کرده است[7].
در همين زمان معدن زغال‌سنگ يزد، لرستان و پاريز در ايران و معادن زغال‌سنگ زرافشان و غور در افغانستان شناخته شدند و مورد بهره‌برداري قرارگرفتند.
ابودلف جهانگرد قرن چهارم هجري که به معدن شناسي و گياه‌شناسي نيز توجهي وافر داشته است، بيش از چهل محل معدني طلا، نقره، سرب، مس، گوگرد، سيماب، زاج، شوره و غيره را در نقاط مختلف ايران معرفي كرده و شيوة استخراج و آماده كردن آن‌ها را توضيح داده است. او از وجود معادن طلا، سيماب، نقره، زرنيخ زرد و لعل كبود در کوه‌هاي اطراف شيز (نزديک تکاب) خبر داده است. او همچنين از معدن طلاي مازندران به نام کوه خشم ياد مي‌کند. وي به وجود چشمة نفت در باكو و خانقين اشاره مي‌کند.[8]
معادن غنى اندلس از ديرباز و در دورة اسلامى استخراج مى‌شده است. از بستر بعضى از رودخانه‌ها طلا به دست مى‌آمد و از معادن شمال قرطبه نقره و آهن استخراج مى‌شد. شنگرف از جبل المعدن و اُپال و مس از ولبه استخراج مى‌شد. زاج سفيد، سولفات آهن و سرب و سولفيد سرب هم از ديگر منابع كانى بود. اندلس به مرمر و سنگ‌هاي قيمتى شهرت داشت و چشمه‌هاي آب گرم(مانند الحامّه). كه تقريباً همه با نام‌هاي قديمش هنوز معروف است بهره‌برداري از معادن سنگ نمك و رسوبات نمك در ساحل قادس و المريه و لقنت، صنعتى پر رونق بود. بطروش تنها ناحيه در اندلس بود كه در آن معدن جيوه وجود داشت و از آنجا به سراسر جهان اسلام صادر مى‌گشت.[9]
ابن حوقل در صوره الارض از معدن طلاي فارس نام مي‌برد. در حدود العالم به خاک‌هاي زر که در جوي‌هاي جيرفت وجود دارد اشاره شده است. در نزهت القلوب مؤلف از معادن طلاي فرغانه و معدني به حدود دامغان که آن را کوه زر خوانند و طلا بارها در ميان خاک مي‌يابند ياد شده است. و در جاي ديگر از معدن طلاي سيستان (که در افواه شايع است در عهد سلاطين غزنوي کار مي‌کردند و به علت زلزله از بين رفته) ياد شده است.
در دوره سلجوقيان به واسطه منابع غني که پيش‌تر به آن‌ها اشاره شد، هنرهاي مستظرفه در تمامي ابعاد آن دنبال مي‌شد و فلزکاران اين دوره اشياء گوناگوني را از آن‌ها مي‌ساختند. بعد از حمله‌ي مغول تا دوره‌ي صفويه از معادن طلا در ايران بهره‌برداري مي‌شده است. ولي مثل اين است که در دوره‌ي صفويه فعاليت در معادن طلا چشم‌گير نبوده است.
[1]. جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، ص 306.
[2]. همان، ص 339.
[3].همان، ص 125.
[4]. تاريخ تمدن اسلامي، ج2، ص 57.
[5]. همان، ج2، ص 70.
[6]. المسالک والممالک، ص 468.
[7]. برگرفته از: دايره المعارف بزرگ اسلامي.
[8]. سفرنامه ابودلف در ايران.
[9]. ترجمه الجغرافي، ص173.