هدف از این فصل آن است که مدرسین محترمی که تصمیم دارند با جهت‌گیری الهی‌ــ‌فرهنگی تدریس نمایند و تمایل دارند برخی از معارف دینی، اخلاقی و فرهنگی را هنگام تدریس برای دانشجویان مطرح نمایند؛ بتوانند با استفاده از مواردی که به‌عنوان «پیشنهاد» در این فصل آورده شده است؛ این مهم را انجام دهند. در این فصل ما برای بیان مطالب دینی در خلال مباحث درسی از دو شیوه پیوند و گریز استفاده می‌کنیم؛ اما توضیح هرکدام به این شرح است:

پیوند: هرگاه متناسب با مطلب درسی، آیه یا حدیث آورده شود، به آن، «پیوند الهی» گفته می‌شود. گاهی نیز مطلب مرتبط، یک نکته تاریخی، اخلاقی یا تربیتی هست که به آن «پیوند فرهنگی» گفته می‌شود.

گریز: هرگاه نتوان آیه یا حدیث متناسب با مطلب درسی پیدا کرد؛ به‌تناسب مطلب درسی یک مطلب دینی یا اخلاقی (از باب تشبیه و امثال آن) ذکر می‌شود به‌عبارت‌دیگر گریز یعنی انتقال هدفمند و پیش‌بینی‌شده، از مطلب مورد بحث به مطلب مورد نظر با در نظر گرفتن تناسب؛ که در اینجا منظور، انتقال از مطلب درسی به مطلب دینی یا اخلاقی هست.

استفاده از پیوند به علت ارتباط مستقیم با مطلب درسی، نیاز چندانی به توضیح چرایی استفاده از آن ندارد اما گریز به علت ارتباط غیرمستقیم با بحث، نیاز دارد «چرایی استفاده از این ‌روش» برای خوانندگان محترم توضیح داده شود.

آموزش به دو شیوه رسمی و غیررسمی تقسیم می‌شود. متخصصان مربوطه معتقدند آموزش رسمی، «اطلاعات» را افزایش می‌دهد و آموزش غیررسمی، چون به‌صورت ضمنی است می‌تواند به «باور» تبدیل شود. به‌عنوان‌مثال اگر معلّم قرآن در مورد اهمیت و احترام قرآن در کلاس توضیح دهد این شیوه، شیوه رسمی است اما اگر معلمِ درسی غیر از قرآن، در کلاس خود، گفتار یا رفتاری مبتنی بر احترام به قرآن انجام دهد، این آموزش، غیررسمی محسوب می‌شود.

ازاین‌رو هرگاه اساتید دروس علوم تشریحی در هنگام تدریس، با رعایت تناسب و با استفاده از ذوق سلیم، مطلبی اخلاقی، تربیتی یا دینی را مطرح نماید، دانشجویان آن مطلب را از استاد درس تخصصی خود بهتر و راحت‌تر می‌پذیرند. چراکه شغل رسمی او آموزش مباحث دینی و اخلاقی نیست و در این کار نفع شخصی برای او متصور نبوده یا لااقل کمتر متصور است. تجربیات و تحقیقات نشان داده‌اند که آموزش غیررسمی ماندگارتر و مؤثرتر است. پس تأثیرگذاری بیشتر در این روش یکی از دلایل استفاده از گریز در ضمن آموزش است.

دلیل دیگر آنکه در نگاه الهی، غفلت، مذموم و توجه به خدا، آخرت و دین مطلوب است ازاین‌رو مؤمن چشم عبرت بین دارد و از مسائل دنیوی به مسائل اخروی و از امور مادی به امور الهی منتقل می‌شود و دیگران را نیز منتقل می‌نماید.

با دقت درآیات و احادیث معصومینDبه موارد فراوانی از این نوع گریزها برمی‌خوریم که در اینجا برخی موارد به‌عنوان نمونه ذکر می‌شود. مثلاً خداوند در قرآن هنگام برشمردن نعمت لباس و ذکر فواید آن بلافاصله مخاطب را از لباس ظاهری به لباس معنوی منتقل می‌نماید؛ آنجا که می‌فرماید:

«یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسًا یُوَارِی سَوْآتِکُمْ وَرِیشًا وَ لِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِکَ خَیْرٌ ذَلِکَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ؛[1] ای فرزندان آدم در حقیقت ما برای شما لباسی فرو فرستادیم که عورت‌های شمارا پوشیده می‌دارد و [برای شما] زینتی است [ولی] بهترین جامه، لباس تقوا است این از نشانه‌های [قدرت] خداست؛ باشد که متذکر شوند.»

همچنین خداوند هنگام بیان نعمت باران و رویاندن گیاهان به قدرت خود، بلافاصله مخاطب را به بیرون آوردن مردگان از زمین به قدرت خود منتقل می‌کند؛ آنجا که می‌فرماید:

«وَهُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّی إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ کَذَلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتَی لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛[2]و اوست که بادها را پیشاپیش [باران] رحمتش مژده‌رسان می‌فرستد تا آنگاه‌که ابرهای گرانبار را بردارند آن را به‌سوی سرزمینی مرده برانیم و از آن باران فرود آوریم و از هرگونه میوه‌ای [از خاک] برآوریم بدین‌سان مردگان را [نیز از قبرها] خارج می‌سازیم باشد که شما متذکر شوید.»

این روش در گفتار و سیره معصومینD نیز وجود دارد، به‌عنوان‌مثال امام علیA شب عروسی، فاطمه زهراBرا نگران و گریان دیدند. پرسیدند: چرا ناراحتی؟ پاسخ دادند:

« پیرامون حال و رفتار خویش فکر کردم. پس ورودم به‌جای جدید را به ورودم به خانه قبر تشبیه کردم، پس تو را به خدا سوگند می‌دهم که بیا تا به نماز بایستیم و با هم در این شب خدا را عبادت کنیم.[3]»

در این جریان حضرت زهراB از یک امر دنیوی به یک امر اخروی منتقل شدند.

در موردی دیگر امیرالمؤمنینA هنگام سخن دربارۀ حمام که یک امر دنیوی است، خود و مخاطب را به یک امر اخروی منتقل نمودند و فرمودند:

«چه خوب جایی است حمام که آتش دوزخ را به یاد می‌آورد و چرک را می‌برد.[4]»

معلم بزرگ اخلاق و عرفان، میرزا جواد ملکی تبریزی در شرح این حدیث می‌نویسد:

«اشارات دیگر اینکه کسانی که مراقب اعمال و رفتار خود باشند حمام، آتش را بیادشان می‌آورد پس آن‌کس که در حمام درآید و به فکر آتش دوزخ نیفتد از زمره غافلان است».[5]

روش استفاده از گریز که در این کتاب مدنظر قرارگرفته است، الهام گرفته از روش قرآن و عترت است. البته رعایت تناسب بین مطلب درسی و مطلب دینی یک اصل مهم است که سعی شده در این کتاب رعایت شود اما واقع مطلب آن است که هیچ معیاری جز ذوق سلیم برای رعایت این تناسب وجود ندارد. ازاین‌رو سعی شده است باکار گروهی و در نظر گرفتن چند سلیقه تا حد امکان این مهم رعایت شود؛ هرچند مسلماً نواقصی وجود دارد که امیدواریم خوانندگان محترم باذوق و سلیقه خود و ارائه پیشنهادهای تکمیلی به غنای کار بیفزایند.

[1]. اعراف/ آیه 26.

[2].اعراف/  آیه 57.

[3] . «تَفَکَّرْتُ فِی حالی و اَمْرِی عِنْدَ ذَهابِ عُمرِی و نُزُولِی فِی قَبْرِی فَشَبَّهْتُ دُخُولِی فِی فِراشِی بِمَنْزِلی کَدُخولِی اِلی لَحَدِی وَ قَبْرِی فَأَنْشُدُكَ اللَّه‏ اَنْ قُمْتَ اِلَی الصَّلاةِ فَنَعْبُد اللّهَ تَعالَی هذِهِ الَّیْلَه»(فرهنگ سخنان فاطمه زهرا B، محمد دشتی، 1378، ص 21).

[4] . «نِعْمَ البَیتُ الحَمّامُ! تُذکَرُ فیهِ النّارُ و یَذهَبُ بالدَّرَنِ» (من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، 1363، ج1، صص115 و 237).

[5] . اسرار الصلاه، جواد ملکی تبریزی، 1373، ص 105.