4-18- سرفصل (17): جنین‌شناسی
1401/10/18 12:44فصل قبل
4-18-1- مطلب درسی (1): مراحل تکامل جنین انسان
نطفه اولین مرحله از سیر تکاملی انسان و نقطه شروع پیدایش انسان است.
بررسی مراحل مختلف تشکیل انسان از یک سلول واحد به نام تخم را جنین‌شناسی انسانی گویند.[1]
گرچه ارسطو، بنیان گزار علم جنین‌شناسی، در قرن چهارم قبل از میلاد با مطالعه تخم‌مرغ دریافت که جنین مرغ با پشت سر گذاشتن مراحلی تکامل می‌یابد، هیچ‌گونه جزئیاتی در مورد این مراحل ارائه نداد و طبق تاریخ تا قرن بیستم اطلاعات بسیار کمی از جنین انسانی کشف‌شده بود؛
|
قرآن کریم به گونه‌ای مبسوط و با بیانی شیوا و زبانی ساده در بیش از 76 آیه به توضیح مواردی چون موضوع پیدایش و آفرینش جنین و مراحل مختلف تکامل آن پرداخته است. خداوند در قرآن کریم مراحل تکامل انسان در رحم مادر و در دوره‌ی جنینی را در شش مرحله تشریح می‌کند: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَه مِّن طِینٍ، ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَه فِی قَرَارٍ مَّکِینٍ، ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَه عَلَقَه فَخَلَقْنَا الْعَلَقَه مُضْغَه فَخَلَقْنَا الْمُضْغَه عِظَامًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ؛[2] یقیناً ما انسان را از چکیده‌ای از گل آفریدیم سپس آن را نطفه‌ای در قرارگاهی استوار چون رحم مادر قراردادیم آنگاه آن نطفه را علقه گرداندیم سپس آن علقه را به‌صورت پاره گوشتی درآوردیم و آن پاره گوشت را استخوان‌هایی ساختیم و بر استخوان‌ها گوشت پوشاندیم سپس او را با آفرینش دیگر پدید آوردیم همیشه سودمند و بابرکت است خدا که نیکوکارترین آفرینندگان است.» با کمی دقت در آیات نورانی فوق می‌توان به این نتیجه رسید که جنین آدمی (بجز حضرت آدم) در شکم مادر مراحلی را پشت سر می‌گذارد تا به انتهای دوره تکاملی خود برسد. که این مراحل عبارتند از: 1) مرحله نطفه؛ 2) مرحله علقه 3)؛ مرحله مضغه؛ 4) مرحله عظام (استخوان)؛ 5) مرحله لحم (گوشت)؛ 6) خلق آخر جنین بعد از گذر از این مراحل تکاملی شش‌گانه طی روند زایمان از رحم خارج و زندگی جدیدی را در خارج از رحم آغاز خواهد کرد.[3] |
لازم به ذکر است که در علم مدرن به‌وسیله ابزارها و تجهیزات گوناگون بعد از قرن‌ها از ظهور این آیه دانشمندان علم جنین‌شناسی دریافتند که تکامل جنین انسان طی مراحل متعددی صورت می‌گیرد. بنابراین، توصیفات قرآن در این مورد نمی‌تواند بر اساس یافته‌های علمی آن زمان بوده باشد. تنها نتیجه منطقی این است که این توصیفات از سوی خداوند بر محمد l آشکار شده است، «محمد»ی که یک فرد امّی و درس نخوانده، بوده نمی‌توانسته چنین جزئیاتی را در مورد جنین انسان بداند.
4-18-2- مطلب درسی (2): سلول‌های جنسی
پیدایش جنین حاصل ترکیب سلول جنسی نر (اسپرم) و سلول جنسی ماده (تخمک) است. در گذشته نظریه‌های متفاوتی در رابطه با نحوه شکل‌گیری جنین وجود داشت.[4] ارسطو حدود 4 قرن قبل از میلاد حضرت مسیح مقاله‌ای راجع به تشکیل جنین به رشته تحریر درآورد و ادعا کرد که جنس مؤنث همیشه ماده تولید مثل را تأمین می‌کند و جنس مذکر فقط باعث تحریک تولید مثل می‌شود. این نظریه که به‌عنوان آفرینش خود به خودی معروف بود تا قرن هفدهم میلادی مورد پذیرش بسیاری از افراد بود، هرچند مخالفانی هم داشت. مخالفان این نظریه معتقدند که جنس مذکر نقش اصلی را در پیدایش انسان دارد. این افراد معتقد بودند که در مایع منی مردان، موجود زنده ریزی با جنسیت مشخص وجود دارد که با ورود به رحم زن رشد خود را آغاز می‌کند بر اساس این نظریه که به نظریه پیش سازی نیز معروف است، جنس مذکر حاوی تولید مثل است و جنس مؤنث فقط نقش محل نگهداری و حفاظت را برای جنین داراست. اما بعد از اختراع میکروسکوپ در سال 1677 میلادی «لون هوک» و شاگردش «جون هام» موفق شدند که در مایع منی مردان اسپرم‌ها را مشاهده کنند. در سال 1827 میلادی و حدود 150 سال بعد از کشف اسپرم‌ها، ون بندن توانست اووسیت را در فولیکول تخمدان کشف کند. تا این که در سال 1875 میلادی برای اولین بار هرتویگ توانست چگونگی عمل لقاح و در واقع ترکیب دو سلول جنسی نر (اسپرم) و سلول جنسی ماده (اووسیت) را توضیح دهد.[5]
|
اما در قرن هفتم میلادی قرآن کریم به آمیخته بودن نطفه انسان اشاره می‌کند. «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَه أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعًا بَصِیرًا؛[6] ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم و او را می‌آزماییم بدین جهت او را شنوا و بینا قرار دادیم.» «امشاج» جمع مشیج و مشج به معنای آمیخته و مختلط است. در این رابطه احتمالات گوناگونی وجود دارد که مهم‌ترین آن عبارت است از: آمیختگی و لقاح نطفه زن و مرد؛ این نگرش، رایج‌ترین دیدگاه در میان مفسران پس از نزول وحی تا زمان حاضر بوده است. «كلمه «أمشاج» جمع كلمه «مشيج» و يا «مشج»- به دو فتحه- و يا «مشج»- به فتحه اول و كسره دوم- است، و اين سه كلمه به معناى مخلوط و ممتزج است، و اگر نطفه را به اين صفت معرفى كرده، به اعتبار اجزاى مختلف آن و يا به اعتبار مخلوط شدن آب نر با آب ماده است.[7] برخی چون مجاهد در تأیید این معنا، آیه شریفه «...إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی... »[8] را گواه گرفته‌اند. در مسند احمد بن حنبل نیز آمده است: پیامبر l درباره چگونگی آفرینش انسان فرمود: «انسان از هر دو نطفه مرد و زن شکل می‌گیرد»[9] همچنین امام صادق A به شاگرد خویش مُفضّل فرمودند: «برای زن ظرفی گود (رحم) آفریده شده تا هر «دو آب» [10]را در خود جای دهد و فرزند را در درون خود بپذیرد».[11] لازم به ذکر است بهترین مکان برای کاشته شدن جنین بخش عمیق رحم (فوندوس و جسم) هست[12] همچنین امام باقر A در شرح آیه « أَمْشٰاجٍ نَبْتَلِيهِ» فرمودند: «مایع مرد و زن (که دارای سلول‌های جنسی است) با هم آمیخته می‌گردد»[13] |
4-18-3- مطلب درسی (3): شکل‌گیری نطفه
در علم جنین‌شناسی سلول تخم اولین مرحله از سیر تکاملی انسان و نقطه آغازین پیدایش اوست. و منظور از شکل‌گیری نطفه، آمیختگی و ترکیب دو سلول جنسی نر (اسپرم) و ماده (اووسیت) است که در علم جنین‌شناسی تحت عنوان لقاح نام‌گذاری شده است. بعد از لقاح سلول تخم تحت مجموعه‌ای از تقسیمات متعدد و پشت سر هم، تعداد سلول‌هایش افزایش می‌یابند. اختلاط نطفه‌های نر و ماده در لوله‌های رحم صورت می‌گیرد و سپس این نطفه به سمت رحم حرکت می‌کند و بعد از شش روز، نفوذ به دیواره رحم را آغاز می‌کند.[14]
|
خداوند رحمان و رحیم در قرآن می‌فرماید: «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَه أَمْشاجٍ ؛[15] ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم.» امشاج به معنی شئ مخلوط است. در تفسیر نمونه آمده است که آفرینش انسان از نطفه مخلوط ممکن است اشاره به اختلاط نطفه مرد و زن (ترکیب اسپرم و تخمک) باشد همان‌گونه که در روایات و آیات به آن اشاره‌شده است یا اشاره به استعداد‌های مختلف در نطفه است یا اشاره به اختلاط مواد مختلف ترکیبی نطفه است چراکه از ده‌ها ماده مختلف تشکیل‌شده است و یا اینکه مواد ترکیبی دیگر و یا همه این‌ها با یکدیگر. معنای اخیر از همه جامع‌تر و مناسب‌تر است.[16]
|
4-18-4- مطلب درسی (4): لانه گزینی جنین
از نظر علم جنین‌شناسی حدود 6 روز به طول می‌انجامد که نطفه (سلول تخم) به مکان امن برای کاشته شدن یعنی آندومتر رحم برسد. لازم به ذکر است جنین طی هفته اول که در لوله رحم و در مایع درون رحم شناور است و هفته دوم (تا روز یازدهم یا دوازدهم) که جنین درون رحم نفوذ کرده است نیازهای خود را از مایعات اطراف خود تأمین می‌کند اما روز دوازدهم خون مادر در حفره‌هایی که در لایه سن سیتوتروفوبلاست قرار دارند و به لاکونا معروفند، وارد می‌شود و این حفره‌ها را پر می‌کند و گردش خون رحمی– جفتی برقرار می‌گردد.[17]
|
آنچه که در آیه 13 سوره مؤمنون از آن با عنوان «جایگاه امن» یاد شده است، همان رحم است. «ثُم جعلْنَاه نُطْفه فی قَرَارٍ مکینٍ؛[18] سپس نطفه را در محل امن قراردادیم.» دقت در بخشی از آیه 5 سوره حج صحت نتیجه‌گیری ما را بیشتر مشخص خواهد کرد. در آن آیه آمده است که: «و نُقرُّ فی الْأَرحامِ ما نَشاء إِلی أَجلٍ مسمی ...؛[19] و جنین‌هایی را که بخواهیم تا مدت معینی در رحم [مادران] قرار می‌دهیم.» بعد از تشکیل نطفه، دوّمین مرحله‌ای که قرآن کریم از آن نام‌برده است، حالت علقه است. خداوند متعال در بخشی از آیه ۱۴ سوره مؤمنون می‌فرمایند: «ثُم خَلَقْنَا النُّطفَه علَقَه؛[20] آنگاه نطفه را علقه کردیم.» البته واژه «علقه» در زبان عربی معانی ازجمله زالو و لخته خون دارد با مقایسه شکل ظاهری زالو و جنین در ذیل و در مرحله علقه در می‌یابیم که شباهت‌هایی بین این دو وجود دارد. جنین در این مرحله مواد مغذی لازم را از مادر دریافت می‌کند همانند زالو که از خون میزبان خود تغذیه می‌کند. تعبیر قرآن کریم از این حالت به «علقه» حاوی نکات قابل توجّه‌ای است. یکی اینکه «علقه» در اصل به معنای «التصاق به شیئ» است و اشاره به حالت چسبیدگی و آویزان بودن نطفه به دیواره رحم دارد و نکته دیگر اهمیت حدفاصل زمان انعقاد نطفه تا تبدیل به علقه شدن است که حفاظت از نطفه در این مرحله برای رسیدن به مراحل بعدی و ادامه راه تکاملی خود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به همین جهت است که خداوند جایگاه نطفه یعنی رحم را مکانی امن و مستقر معرّفی کرده است: «ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً في قَرارٍ مَكين »[21] (4). معنی دیگر علقه «لخته خون» است که اشاره به تکامل وسیع عروق خونی در بافت مزودرم خارج رویانی در طی هفته‌های دوم و سوم رشد جنین و نیز تغییرات ایجادشده در بافت همبند مادری دارد. گفته می‌شود زمانی که پروفسور کیت مور (استاد جنین‌شناسی دانشگاه تورنتوی کانادا) از طریق عده‌ای از پزشکان مسلمان به معنای علقه در زبان عربی (خون بسته) پی برد، بسیار متعجب شد و در اوج حیرت گفت: آنچه در قرآن ذکر شده است تنها توصیف دقیق شکل خارجی جنین نیست بلکه توصیف قرآن هم شکل خارجی و هم تکوین داخلی جنین را در بر گرفته است، زیرا ابزارهای ما نشان داده است که در مرحله علقه خون در عروق بسیار باریک جنین محبوس گردیده و در حقیقت به شکل خون بسته است (5). بنابراین، هر سه معنای علقه با ویژگی‌های جنین در مرحله علقه مطابقت می‌کنند.
|
|
شکل 26-4: تصویر شماتیک و عکس سه بعدی از لانه گزینی بلاستوسیت در بافت رحم. برگرفته از جنین شناسی کارسون |
4-18-5- مطلب درسی (5): دوره رویانی (هفته 8 ـ 3)
در علم جنین‌شناسی دوره رویانی دوره‌ای است که حساس‌ترین دوره رشد جنین بوده و از هفته سوم تا هفته هشتم بارداری را شامل می‌شود که در پایان این دوره، جنین نمای انسانی پیدا می‌کند و دارای ویژگی‌هایی از قبیل سومیت‌ها، قوس‌های حلقی، جوانه‌های پارویی اندام‌ها و مناطق پلاک‌های شنوایی، عدسی و بینی هست (1 و 2).
|
|
|
شکل 27-4: جنین به حالت مضغه و گوشت جویده شده با شکل گیری سومیت ها برگرفته از کتاب جنین شناسی مور |
|
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «...ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَه عَلَقَه فَخَلَقْنَا الْعَلَقَه مُضْغَه فَخَلَقْنَا الْمُضْغَه عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقين؛[22] ...پس همانا ما شمارا از خاک آفریدیم سپس از نطفه سپس از علقه سپس از پاره گوشتی با آفرینش کامل یا غیر کامل آفریدیم.» واژه عربی «مضغه» به معنی «ماده جویده شده» است. اگر یک آدامس جویده شده را با جنین در مرحله مضغه مقایسه کنیم خواهیم دید که شباهتی بین آن‌ها وجود دارد. این شباهت که در شکل مشخص‌شده است، ناشی از وجود بندهایی در پشت جنین است که به‌گونه‌ای شبیه به آثار دندان در یک ماده جویده شده هستند (سومیت). |
|
|
این مرحله از تکامل جنین، مرحله‌ای است که قابلیت جنین برای دریافت صورت انسانی و ادامه مراحل بعدی برای تبدیل‌شدن به انسان کامل روشن می‌شود. چه‌بسا در برخی موارد، جنین، چنین قابلیتی را نیابد و درنهایت یا سقط صورت می‌گیرد و یا به‌صورت انسان ناقص‌الخلقه‌ای متولّد می‌شود. خداوند از این حقیقت با تعبیر «مخلّقه» و «غیرمخلّقه» یادکرده است. پیدایش استخوان در هفته چهارم از دوره رویانی است. در این مرحله جنین که به حالت مضغه و گوشت جویده شده درآمده بود، استحاله شده و به سلول‌های استخوانی تبدیل می‌شود. خداوند به این مرحله این‌گونه اشاره می‌کند که: «فَخَلَقْنَا الْمُضْغَه عِظاماً»[23] پیدایش عضله در هفته پنجم از دوره رویانی است. این مرحله تقریباً از آخرین مراحل تحوّلات اساسی در اتمام فیزیکی و جسمی ساختمان بدن جنین بوده که در طی آن استخوان‌های برهنه، پوشیده از گوشت، عصب، رگ‌های بزرگ و کوچک می‌گردد و برای حفاظت از گوشت بدن، پوستی زیبا به‌عنوان لباس بر آن کشیده می‌شود. خداوند می‌فرماید: «فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْما»[24] گفته‌شده است که «کسونا» به معنی پوشاندن لباس است؛ شاید وجه آن نقش حفاظتی بافت‌های گوشتی بدن باشد که همچون لایه محافظتی، استخوان‌ها را از صدمات و ضربات وارد شده به بدن که منجر به شکسته شدن آن‌ها می‌شود، درامان می‌دارد. آنچه از این مطالب بر انسان آشکار می‌شود، عظمت کلام وحی و غیر بشری بودن آن است. به حقیقت می‌توان ادّعا کرد، تشریح مراحل مختلف رشد و تکامل جنین در عصری که دست بشر به‌طورکلی از مشاهده محیط ظلمانی رحم کوتاه بود، چیزی جز اعجاز نمی‌تواند باشد. بدین ترتیب مطالعه گزارش‌های کتاب آسمانی از مراحل تکامل انسان در رحم، علاوه بر اینکه نمایانگر حکمت و قدرت الهی در خلق این موجود پیچیده است، خود شاهد بزرگی بر وحیانی بودن کتاب آسمانی ما یعنی قرآن نیز هست.
|
|
شکل 28-4: تشریح مراحل مختلف رشد و تکامل جنین در قران کریم برگرفته از کتاب جنین‌شناسی مور |
4-18-6- مطلب درسی (6): شکل‌گیری عضلات در دوره جنینی
بافت عضلانی از سلول‌های تمایزیافته‌ای که حاوی پروتئین‌های انقباضی هستند، تشکیل‌شده است. بیولوژی ساختمانی این پروتئین‌ها، نیروی لازم برای انقباض سلولی را تولید می‌کند. این نیرو سبب ایجاد حرکت در بعضی اندام‌های خاص، و در بدن به‌طورکلی می‌شود. بیشتر سلول‌های عضلانی دارای منشاء مزودرمی بوده و تمایز آن‌ها عمدتاً بصورت یک فرآیند بطنی افزایش طول همراه با تولید هم‌زمان پروتئین‌های میوفیبریلی صورت می‌گیرد.[25]
|
قرآن کریم در تشریح مراحل شکل‌گیری جنین، مرحله بعد از «عظام» را مرحله پوشانیده شدن آن با «لَحم» می‌نامد و می‌فرماید: «فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً[26]» «لَحم» در لغت به معنی «گوشت» است که همان ماهیچه‌ها و عضلاتی است که با انقباض و انبساط آن‌ها، امکان حرکت برای جانداران فراهم می‌شود. جنین بعدازآنکه مرحله علقه و مضغه را پشت سر گذاشت و تمام سلول‌هایش تبدیل به استخوان شد، سپس تدریجاً عضلات و گوشت روی آن رامی پوشاند. قرآن کریم نمی‌گوید: ما مضغه را تبدیل به استخوان و گوشت کردیم، بلکه می‌گوید: ما مضغه را تبدیل به استخوان کردیم و بر سر استخوان‌ها لباس گوشت پوشاندیم. اشاره به این که مضغه نخست تبدیل به استخوان می‌شود و بعدازآن گوشت بروی آن را می‌پوشاند. در ادامه تفسیر آیه به این نکته هم اشاره شده است که: «اصولاً اينكه از عضلات تعبير به «لباس» مىكند خود گوياى اين واقعيت است كه اگر اين لباس بر استخوان‌ها نبود بسيار اندام انسان زشت و نازيبا بود (درست همانند اسکلت‌هایی كه همه ما خود آن يا لااقل عكس آن را ديدهايم).از اين گذشته لباس حافظ بدن است، عضلات نيز حافظ استخوان‌ها هستند كه اگر آن‌ها نبودند، ضربههايى كه بر بدن وارد مىشد استخوان‌ها را مرتباً صدمه مىزد يا مىشكست، همچنين كارى را كه لباس در حفاظت انسان از گرما و سرما مىكند گوشت‌ها در نگهدارى استخوان‌ها كه ستون اصلى بدن هستند انجام مىدهند این‌ها همه نشان دهنده دقت قرآن در تعبيرات است».[27] |
4-18-7- مطلب درسی (7): دوره زایمان و تولد
در ابتدای عمل زایمان افزایش بعضی از هورمون‌ها باعث می‌شود که گردن رحم شل و نرم شود و در جسم رحم انقباضات عضلانی آغاز شود. همچنین هورمون‌ها باعث می‌شوند که رباط‌های وصل‌کننده استخوان‌های لگن شل شوند. پس استخوان‌ها کمی از هم فاصله می‌گیرند تا حجم لگن افزایش یابد و خروج جنین راحت‌تر صورت گیرد. انقباضات عضلات رحم باعث پارگی کیسه آمنیون می‌شود و مایع آمنیون از مجرای زایمان عبور می‌کند. این مایع باعث شستن مجرا می‌شود. سر جنین که قبل از همه شروع به خروج از مجرای زایمان می‌کند، در حین خروج حرکات نیم‌دایره دارد و این حرکات باعث باز شدن مجرای زایمان می‌شود و در صورت نبود چنین حرکاتی خروج جنین از کانال تنگ زایمانی میسر نمی‌بود.[28]
|
خداوند متعال در سوره عبس می‌فرماید: «ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ؛[29] سپس راه را برای او آسان ساخت» راه تکامل پرورش جنین در شکم مادر و سپس راه انتقال او را به این دنیا سهل و آسان نمود. از عجایب تولد انسان این است که قبل از لحظات تولد آن‌چنان در شکم مادر قرار دارد که سر او به‌طرف بالا و صورتش به پشت مادر و پای او در قسمت پائین رحم است، ولی هنگامی‌که فرمان تولد صادر می‌شود ناگهان واژگونه می‌گردد سر او به‌طرف پائین می‌آید و همین موضوع امر تولد را برای او و مادرش سهل و آسان می‌کند، البته گاهی بچه‌هایی هستند که از طرف پا متولد می‌شوند و مشکلات زیادی برای مادر ایجاد می‌کنند.[30] |
[1]. Langman’s Medical Embryology , T.W. Sadler, 14th edition, LWW, North American edition, 2018.
[2]. سوره مؤمنون/ آیات 12 ـ 14.
[3]. جنین‌شناسی پزشکی «به استناد آیات قرآن و احادیث»، ساکی، 1393.
[4]. T.W. Sadler, Langman’s Medical Embryology , 14th edition, LWW, North American edition, 2018
[5]. جنین‌شناسی پزشکی به استناد آیات قرآن و احادیث، ساکی، 1393.
.[6] انسان/ آیه 2.
[7]. ترجمه تفسير الميزان، طباطبایی،1374، ج20، ص 194.
.[8] حجرات / آیه 12.
[9]. «مِنْ نُطْفَة الرَّجُلِ و َمِنْ نُطْفَة المَرْأة»(مسند احمد، احمد بن حنبل، 1420، ح 4438).
[10]. لازم به ذکر است در زمان امام صادق A اصطلاح اسپرم و تخمک رایج و برای مخاطب مفهوم نبوده است بنابراین حضرت از واژه مائین یعنی دو آب استفاده کردند.
[11]. «خَلَقَ لِلْأُنْثَى وِعَاءً قَعِراً لِيَشْتَمِلَ عَلَى الْمَاءَيْنِ جَمِيعاً وَ يَحْتَمِلَ الْوَلَد».
[12]. توحیدالمفضل، مفضل بن عمر، 1379، ص54.
[13] . «ماءُ الرَّجِلِ وَ المَرأة اِختَلَطا جَمِيعا»(تفسير کنز الدقائق و بحر الغرائب، قمی مشهدی، ج 15، صفحه 50).
[14]. Langman’s Medical Embryology, T.W. Sadler, 14th edition, LWW, North American edition, 2018; جنین‌شناسی پزشکی به استناد آیات قرآن و احادیث، ساکی
.[15] انسان/ آیه 2.
[16]. تفسیر نمونه، مکارم، 1380، ج25 ص 335.
[17]. Langman’s Medical Embryology, T.W. Sadler, 14th edition, LWW, North American edition, 2018 ; Williams Manual of Obstetrics: Pregnancy Complications; F. Gary Cunningham, Kenneth Leveno, James Alexander, Steven Bloom, Brian Casey, Jodi Dashe, Jeanne Sheffield, and Scott Roberts; 22nd Edition; McGraw‐Hill Medical, 2007.
.[18] مومنون/ آیه 13.
.[19] حج / آیه 5.
.[20] مؤمنون/ آیه ۱۴.
[21]. مؤمنون/ آیه ۱۴.
[22]. حج/ آیه 5.
[23]. مؤمنون / آیه ۱۴.
.[24] مؤمنون/ آیه ۱۴.
[25]. Langman’s Medical Embryology , T.W. Sadler, 14th edition, LWW, North American edition, 2018; Junqueira’s Basic Histology: Text and Atlas, Anthony Mescher,15th Edition, cGraw-Hill Education, 2018.
[26]. مؤمنون/ آیه ۱۴.
[27]. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، 1380، ج14، صص 209- 213.
[28]. جنین‌شناسی پزشکی به استناد آیات قرآن و احادیث، ساکی، 1393.
.[29] عبس / آیه 20.
[30]. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، 1380، ج 26، صص 138 ـ 139.