4-5- سرفصل (4): دستگاه گردش خون
1401/10/17 11:34فصل قبل
4-5-1- مطلب درسی (1): عملکرد قلب
قلب انسان عضله مخروطی چهار حفره‌ای است که به شکل وارونه در فضای میان سینه قرارگرفته به‌گونه‌ای که قاعده آن در سمت بالا و راست و رأس آن در سمت پایین و چپ واقع‌شده است[1] که این وضعیت قرارگیری قلب با توصیف امام صادق A در مورد ظاهر قلب، کاملاً مطابق است.
|
امام صادق Aخطاب به طبیب هندی می‌فرمایند: «قلب به شکل دانه صنوبر (کاج) است؛ زیرا وارونه است و یک سر قلب، باریک قرارداده شده است تا لابه‌لای ریه‌ها برود و با سردی آن، خودش را خنک کند، مبادا مغز از گرمای آن بسوزد».[2] |
|
همچنین امام رضا Aفرمودند: «قلب، پادشاه سرزمین بدن است»[3]. |
همان‌طور که گفته شد قلب در میان سینه قرارگرفته و به‌وسیله آبشامه که شامل سه لایه[4] است، و دنده‌ها و عضلات محافظت می‌شود که یکی از نشانه‌های حکمت و لطف الهی است.
|
امام صادق A می‌فرمایند: |
|
«ای مفضّل! چه کسی قلب را در درون سینه انسان پنهان نموده است و آن را با زرهی که همان غشاء قلب است پوشانده است و آن را با اعضای داخلی (دنده‌ها) و گوشت و عصبی که بر اعضای داخلی است، محافظت نموده است تا جراحت و آزاری به آن نرسد؟»[5] |
کار قلب پمپاژ خون به سراسر بدن هست ولی پمپ‌های امروزی ازجمله قلب‌های مصنوعی که توسط بشر با نیروی خدادادی ساخته‌شده‌اند، از ده‌ها قطعه تشکیل یافته است بااین‌وجود این پمپ‌ها ازلحاظ ساختار، عملکرد و دوام، هرگز قابل‌مقایسه با قلب نیستند.
قلب انسان در هر دقیقه به‌طور متوسط هفتاد بار می‌زند در هرروز خون به‌وسیله قلب توسط عروق خونی بدن را بارها دور می‌زند و مواد ضروری و اکسیژن را به بدن می‌رساند و دی‌اکسید کربن را پس می‌گیرد و قادر است روزانه 8000 لیتر و در هر ساعت خواب 340 لیتر خون را پمپ کند.[6]
|
|
شکل 5-4: جایگاه قلب در میان سینه در بین لوب‌های ریه. برگرفته از اطلس آناتومی انسان نتر
4-5- سرفصل (4): دستگاه گردش خون
قلب انسان همواره از دیرباز در ادبیات و اشعار نقش ویژه‌ای داشته است، و درگذشته عده‌ای آن را مرکز عواطف و احساسات می‌دانستند، ولی با گسترش علم پزشکی و آناتومی مشخص شد که مغز انسان مرکز اصلی پردازش اطلاعات و داده‌ها است و قلب نقش تلمبه کردن خون را به رگ‌ها بر عهده دارد.
اما پژوهش‌های دو دهه اخیر نشان داده است که قلب انسان دارای یک مرکز پردازش اطلاعات است که می‌تواند یاد بگیرد و به یاد داشته باشد، درعین‌حال مستقل از مغز عمل بکند، و برخی از اطلاعات و سیگنال‌ها را به مغز ارسال بکند و مانند یک مغز دوم عمل بکند. همچنین پژوهش‌ها نشان داده است که این مغز قلب در برخی از موارد می‌تواند زودتر از مغز اطلاعات را پردازش بکند و زودتر از مغز عمل بکند. همچنین نتایج پژوهش‌ها برخی از عقاید مردمان گذشته را مبنی بر نقش قلب در احساسات تایید می‌کند و اظهار می‌دارد که میدان‌های مغناطیسی افراد، بر روی قلب افراد دیگر تأثیرگذار است.[7]
قسمت مغز مانند قلب از گانگلیون‌های سلول عصبی تشکیل شده است و دارای دندریت و آکسون‌های است که در خارج از آن با مغز و نخاع مرتبط است.[8]
|
|
مغز قلب در مواردی می‌تواند عملکرد مستقل از مغز داشته باشد، و نشان داده‌شده است که با سیگنال‌هایی که به مغز می‌فرستد مغز را نیز تحت اثر خود قرار می‌دهد. علاوه بر آن شبکه گسترده بین مغز و قلب می‌تواند اطلاعات را به همه قسمت‌های بدن بفرستد. میدان مغناطیسی تولیدشده توسط مغز قلب 60 برابر قوی‌تر از میدان مغناطیسی تولیدشده توسط مغز است.[9]
|
شکل 6-4: مغز قلب از گانگلیون های سلول عصبی تشکیل شده است که با مغز و نخاع مرتبط است. برگرفته از مقاله little brain’ on the mammalian heart |
|
با تحقیق در تفاسیر قرآن در مورد کلمه قلب مشخص‌شده است که بی‌گمان در برخی آیات قرآن، قلب به معنای روح و نفس انسان به‌کاررفته است؛ اما در مورد آیات دیگری که از قلب به‌عنوان محل تعقل و تفکر و همچنین جایگاهی برای عواطف و احساسات انسانی نام‌برده شده است، نمی‌توان با قاطعیت اثبات نمود که مقصود کدام‌یک از قلب روحانی یا قلب جسمانی است؛ ازاین‌رو، در این مورد دو دیدگاه متفاوت متصور است. 1- دیدگاه اول آن است که مدعی شویم «قلب» در تمامی قرآن به معنای قلب روحانی و نفس انسان به‌کاررفته است. چنانچه برخی مفسران و اندیشمندان بر این نظریه تصریح نموده‌اند و قرائنی را که مخالفان اقامه کرده‌اند، مجاز دانسته و تأویل برده‌اند.[10] آنان معتقدند: مقصود از قلب در کلام خدای تعالی هر جا که به‌کاررفته، آن حقیقتی است از انسان که ادراک و شعور را به آن نسبت می‌دهند، نه قلب صنوبری شکل که در سمت چپ سینه قرارگرفته است و یکی از اعضای رئیسه بدن آدمی است.[11] مراد از قلب در قرآن، همان لطیفه الهی، یعنی روح است، نه عضو گرداننده خون در بدن. سلامت و بیماری قلب جسمانی انسان، در محدوده دانش پزشکی است و ارتباطی با سلامت و بیماری قلب روحانی ندارد؛ ممکن است انسانی از سلامت کامل قلب جسمانی برخوردار باشد، اما نتواند نگاه خود را در برابر نامحرم مهار کند و در نتیجه قلب روحانی او بیمار باشد: «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی قَلْبِهِ مَرَض؛ پس به نرمى و كرشمه سخن نگویید تا (مبادا) آن‌که در قلبش بیمارى است طمعى پیدا كند.[12]» پس به هر حال انسان دارای دو گونه قلب است: قلب جسمانی صنوبری شکل که یکی از اندام‌های بدن است و قلب روحانی و معنوی. قرآن کریم در همه آیاتی که سخن از «مختوم» و «مطبوع» شدن قلب دارد، یا از «رین» و چرکی که قلب را می‌پوشاند و چهره شفاف و آیینه‌گونه آن را مستور می‌کند، سخن می‌گوید، یا درباره «قفل» و «غلاف» و «کنان» و «صرف» و «قساوت» آن معارفی را به بشر می‌آموزد، مراد، قلب روحانی است، نه جسمانی.[13] 2- دیدگاه دوم آن است که قلب را در مواردی که تعقل و تفکر به آن نسبت داده‌شده و مرکز عواطف و احساسات شمرده‌شده است، همین قلب جسمانی صنوبری شکل در نظر بگیریم. اگرچه پزشکی امروزه مغز و اعصاب را راهنمای کلی بدن می‌داند، ولی فیلسوفانی نظیر ارسطو و بوعلی سینا قلب را مرکز هدایت و ادراک یافته‌های بیرونی دانسته‌اند[14] و شاید بعدها و با پیشرفت دانش، همین نتیجه مجدداً به دست آید.
|
[1]. Gray’s Anatomy for Students, Richard Drake, A. Wayne Vogl , Adam W. M. Mitchell, 4th Edition; Elsevier, 2019.
[2]. «َكَانَ الْقَلْبُ كَحَبِّ الصَّنَوْبَرِ لِأَنَّهُ مُنَكَّسٌ فَجُعِلَ رَأْسُهُ دَقِيقاً لِيَدْخُلَ فِي الرِّئَةِ فَتَرَوَّحَ عَنْهُ بِبَرْدِهَا لِئَلَّا يَشِيطَ الدِّمَاغُ بِحَرِّه»(الخصال، ابن بابویه، ج2، ص514).
[3]. «فَمَلِكُ الْجَسَدِ هُوَ الْقَلْب»( بحارالانوار، مجلسی، 1365، ج59، ص309).
[4]. Pericardium.
[5]. «يَا مُفَضَّلُ مَنْ غَيَّبَ الْفُؤَادَ فِي جَوْفِ الصَّدْرِ وَ كَسَاهُ الْمِدْرَعَةَ الَّتِي غِشَاؤُهُ وَ حَصَّنَهُ بِالْجَوَانِحِ وَ مَا عَلَيْهَا مِنَ اللَّحْمِ وَ الْعَصَبِ لِئَلَّا يَصِلَ إِلَيْهِ مَا يَنْكَؤُه»(توحید المفضل، مفضل بن عمر، 1379، ص65).
[6]. مبانی آناتومی و فیزیولوژی بالینی و جراحی، موسوی، حسن‌زاده، آبتین شهلایی، فراهانچی برادران، خرمی روز، 1389.
[7]. Influence of Cardiac Afferent Input on Heart-Brain Synchronization and Cognitive Performance, McCraty R, International Journal of Psychophysiology; 45(1-2):72-73. 2002.
[8]. The Heart, Mind and Spirit, Salem, Mohamed Omar, 2007
[9]. Potential clinical relevance of the ‘little brain’ on the mammalian heart, Armour, J.A., Exp Physiol, 93(2): p. 165-76. 2008.
[10]. إعراب القرآن و بیانه، درویش، 1415، ج 7، صص 598 و 599.
[11]. المیزان فی تفسیرالقرآن، محمد حسین طباطبایی، بی‌تا، ج 15، ص 317.
.[12] احزاب/ آیه 32 .
[13]. «در آمدی بر معناشناسی عقل در تعبیر دینی»، مهدی زاده، 1383، ش 74.
[14]. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، 1380، ج1، ص 88 و 89.