هرچند موضوعيت بکارگيري ابزارهاي رايانه‌اي در عرصة توليدات هنري و معماري به روندي کاملاً رايج و فراگير مبدل شده است و در قابليت‌ها و امکانات گستردة اين ابزارها نيز ترديدي نيست، اما با اين حال، از منظر فرآيند آفرينش اثر و برخي جنبه‌هاي مترتب بر نحوة ارائه و بيان آن، محل بحث و چالش است و مي‌تواند مورد ترديد و پرسش جدي قرار گيرد. در يک نگاه عام، برخي از اساتيد و صاحبنظران حوزة معماري، به طور کلي استفاده از نرم‌افزارهاي رايانه‌اي را به دليل آن که به همراه خود، نوع تفکر و انديشة خاصي را القا مي‌کنند، رد نموده و برخي ديگر در دفاع و بيان ضرورت استفاده از نرم‌افزارهاي رايانه‌اي، قائل به اين موضوع هستند که اين نرم‌افزارها محدوديت‌هاي پيش روي طراحان را برطرف نموده و با ايجاد شرايط آزادي عمل براي آنها، مسير فعاليت در اين حوزه را هموارتر مي‌کنند. با وجود آنکه از نگراني‌هاي دستة اول نمي‌توان به سادگي عبور کرد، اما رويکرد اين دسته مي‌تواند ضمن از بين بردن موضوعيت درس، رفع صورت مسأله بدون پاسخ دادن به آن را نيز به دنبال داشته باشد.

از سوي ديگر در پاسخ به رويکرد دستة دوم مي‌توان گفت، اين نرم‌افزارها در حالي که ممکن است محدوديت‌هاي فراروي طراح را از ميان بردارند اما طراح را در فضاي آزادي وارد مي‌کنند که توسط نرم‌افزار ايجاد شده و طبعاً چارچوب‌هاي تعريف شدة خود را نيز بر ذهن او تحميل مي‌نمايند.

در مجموع به لحاظ رواج ابزارهاي رايانه‌اي در ترسيمات فني (توليد نقشه‌ها و مدارک فني) و امکان تعامل مؤثر با ديگر حوزه‌هاي مرتبط (مانند حوزة طراحي سازه، تأسيسات و...)، ضرورت‌هاي ترسيمي، قابليت‌هاي گستردة ويرايشي و همچنين امکانات بايگاني مناسب مدارک توليد شده، استفاده از اين ابزار (نرم‌افزارهاي رايانه‌اي) گريزناپذير به نظر مي‌رسد. از سوي ديگر ايجاد امکان توسعة اطلاعات، انتشار داده‌هاي توليد شده، تعامل ساده و فراگير ميان حوزه‌هاي نرم‌افزاري متفاوت و... نيز شرايطي را پديد آورده که گرايش فراگيري به سمت بکارگيري اين ابزارها شکل گرفته است. بنابراين در طرح جهت‌گيري الهي، سعي بر آن است که ضمن استفاده از قابليت‌هاي اين ابزار، از تأثير آفات ناشي از آن جلوگيري به عمل آيد. بر همين مبنا، در ادامه به نگاه آسيب‌شناسانه در رابطه با بکارگيري نرم‌افزارهاي رايانه‌اي در رشتة معماري پرداخته مي‌شود.

17-4-1- تأثيرات ناخودآگاه ابزار

ابزارها و روش‌ها خنثي نيستند[1] بلکه ويژگي‌ها، فرهنگ و افکار خاص خود را که در ابعاد مختلف زندگي جامعه تسري دارد، به مخاطب منتقل مي‌نمايند.[2] امروزه استفاده و کاربرد نرم‌افزارها در زندگي عموم افراد، به دلايل زيادي مورد توجه قرار گرفته است. اما به اذعان انديشمندان علوم مختلف، عمدة ناراحتي و گرفتاري بشر نيز به خاطر استفاده از مظاهر تکنولوژي ـ مانند انواع نرم‌افزارها و فضاي مجازي و امثال آنها ـ بدون توجه به مقولة فرهنگ عنوان مي‌گردد. گرايش نادرست، بي‌موقع و افراطي به اين مقوله باعث از هم پاشيدن نظامات مورد وثوق جامعه مخصوصاً در ايران شده است.[3]

17-4-2- اصالت يافتن محصول به جاي فرآيند

به‌کارگيري ابزارهاي جديد و از جمله رايانه و نرم‌افزارهاي رايانه‌اي، شديداً معطوف به نتيجه هستند و معمولاً در بيشتر موارد، فرآيند رسيدن به محصول و ساير جوانب کار، مورد غفلت واقع مي‌شوند. حال آنکه در فرهنگ بومي و معماري سنتي کشور ما، غالباً محصول در اولويت نبوده و اصالت مطلق نداشته است؛ اما در استفاده از رايانه، گرايش به شکل‌[4] و صورت‌گرايي[5] و اصالت بخشيدن افراطي به جنبه‌هاي بصري موضوع، محصول نهايي را واجد اصالت مطلق مي‌کند.[6] تلاش‌ها در مسير رسيدن به طرح معماري که بر توانايي‌ها و قابليت‌هاي طراح، شرايط زمينه و نحوة مواجهه با آن و مناسبات انساني مبتني هستند، مسئوليت و وظيفة اصلي را در طراحي نشان مي‌دهند. بديهي است قائل بودن به اين فرآيند خودبخود به محصول مناسب نيز در چارچوب معيارهاي فوق منجر خواهد شد.

17-4-3- تضعيف روند توليد انديشه در طراحي معماري

امروزه علي‌رغم دسترسي آسان دانشجويان به نرم‌افزارهاي معماري و سطح وسيعي از اطلاعات در شبکه‌هاي اجتماعي، به دليل استفاده از اطلاعات و نقشه‌‌هاي آماده، مسير توليد فکر معماري ـ که ذاتاً در توانمندسازي دانشجو موضوعيت پيدا مي‌کند ـ ضعيف شده و در نتيجه دانشجويان از توان کم‌تري در ايده‌پردازي، طراحي و ارائه معماري برخوردار مي‌گردند. اين امر باعث تشديد دور معيوب بين افت توانايي طراحي و گرايش به رونوشت‌برداري[7] در دانشجويان گرديده است. اين امر را نمي‌توان آفت کوچکي در روند، ماهيت و کيفيت آموزش عالي به ويژه در رشتة معماري به شمار آورد.

از آنجايي که عمده منابع موجود در فضاي مجازي، توليد شده در جوّ و فرهنگ بيگانه و غير بومي‌اند، اين موضوع در نهايت باعث مي‌شود تا الگوهاي معماري بيگانه و از طريق آن انديشه‌هاي غيرخودي ـ به طور آگاهانه يا ناخودآگاه ـ از مجراي اينترنت، فضاي مجازي و قابليت‌ها و امکانات متنوع و گستردة نرم‌افزارها به داخل کشور نفوذ ‌يابند. البته طبعاً اين بدان معنا نيست که بايد در مقابل تمام اين مجاري صرفاً سدهاي محکمي بنا کرد و از تبادل داده‌ها جلوگيري نمود (که البته شايد در نهايت نيز راه‌حل چندان اثربخشي نيز نباشد)، بلکه نشان از ضرورت يک شناخت عميق، فرهنگ مستحکم و خودساخته و نيز خودآگاهي عمومي از ماهيت و اقتضائات ذاتي اين ابزارها دارد.

17-4-4- ترويج خودباختگي وگرايش به الگوهاي بيگانه

با نگاهي به مدل[8]‌هاي آماده در نرم‌افزارهاي AutoCAD، 3ds Max، Revit، Lumion و...، دانشجويان با فضاي زندگي به سبک غربي مأنوس شده و پس از چندي، اين نوع زندگي به عنوان واقعيتي جهان‌شمول و ترديدناپذير براي آن‌ها جلوه نموده و شخصيت فرد (دانشجو) را در خود هضم و مستحيل مي‌نمايد. تا جايي که حتي دانشجوياني که در خانواده‌هاي متدين متولد شده‌اند نيز در پردازش تصويري[9] پروژه‌هاي خود از شخصيت‌هايي با حالت، پوشش و رفتارهاي غيرمنطبق با هنجارهاي جامعه استفاده مي‌نمايند. اين روند دانشجويان را به تدريج به لحاظ ذهني در فضايي مستغرق مي‌سازد که ويژگي‌ها، هنجارها و رفتارهاي خود را کاملاً متأثر از الگوهاي وارداتي و غير خودي برگرفته و اين فضا براي آنها به مرور، مأنوس و مطلوب مي‌گردد.

نمونه‌اي از مدل‌هاي آماده جهت استفاده در نرم‌افزارهاي معماري

تبليغ مبلمان موجود در نرم‌افزارها در اشکالي جذاب مي‌تواند فرهنگ عمومي و سبک زندگي جامعة مصرف‌کننده را با استحاله و نابودي روبه‌رو نمايد. از تأثيرات منفي اين موضوع بر پيکر جامعة ايران مي‌توان به اشاعة فرهنگ واردات، مصرف‌گرايي[10]، اسراف و تبذير در جامعه اشاره نمود.

نمونه‌اي از مدل‌هاي آماده براي استفاده در نرم‌افزارهاي معماري

17-4-5- استحالة تدريجي زبان و تضعيف فرهنگ گفتاري و نوشتاري

رواج کاربرد نرم‌افزارهاي رايانه‌اي، به سرعت واژگان بيگانة مربوط به آن نرم‌افزارها را وارد ادبيات محاوره‌اي معماري نموده و به نحو کاملاً بارزي زبان را دستخوش تغيير و استحاله مي‌نمايد. از ديگر موضوعات مهم در اين رابطه، متداول و مُد شدن استفاده از گرافيک‌هاي نوشتاري و رسم‌الخط‌هاي[11] لاتين و بي‌رغبتي به استفاده از رسم‌الخط‌هاي فارسي و همچنين گرايش به ارائه با سبک‌هاي غربي مي‌باشد. اين تغيير ذوائق و رويکردها شايد ابتدائاً چندان مهم تلقي نشوند اما در بلندمدت، اساس زبان، خط و فرهنگ تصويري سرزمين را در معرض دگرديسي جدي و فروپاشي قرار مي‌دهند.

17-4-6- به کارگيري جلوه‌هاي کاذب در ارائه‌هاي نرم‌افزاري

روش‌هايي که به طور معمول در گونه‌هاي مختلف ارائه[12] امروزي به کار مي‌روند، ضمن ارائة جلوه‌هاي بصري اغراق‌آميز و ويژه‌اي از طرح که غالباً واقعيت بيروني نيز ندارند، تا حدود زيادي باعث ادراکي غيرواقعي از اثر مي‌گردند. گاهي استفاده از زواياي اغراق شده و با فاصلة کانوني غير منطبق با ديد طبيعي انسان، جلوه‌هايي ويژه اما غيرواقعي و به عبارتي کاذب از اثر را ارائه مي‌نمايند.[13] جلوه‌هاي ويژة پردازش تصوير، روتوش‌هاي پرلعاب تصاوير خروجي نرم‌افزار و فرآيندهاي «پس-توليد»[14] و مواردي از اين قبيل، امکاناتي هستند که رايانه و نرم‌افزارهاي رايانه‌اي به منظور ايجاد جلوه‌هايي باکيفيت و جذاب در اختيار دانشجوي معماري قرار مي‌دهند. اين جلوه‌ها غالباً مي‌تواند ضمن تحريف ذهن مخاطب، ارائه‌اي دروغين از طرح را به او القا نمايد؛ حال آنکه به کار‌گيري چنين ترفندهايي در فرهنگ و باورهاي اسلامي، جايگاه و وجاهتي ندارد.

17-4-7- در جستجوي راه‌حل

موضوعات عنوان شده و ديگر موارد از اين دست، دغدغه‌هايي هستند که شايسته است به طور جدي، عالمانه و مؤثر نسبت به آنها اهتمام گردد. قطعاً در اين زمينه، نگاه صرفاً سلبي، آمرانه يا تلاش در جهتِ پاک کردن صورت مسأله، هيچکدام اثربخش و اقناع کننده نخواهند بود. در جهت رفع اين دغدغه‌ها توجه به موارد زير ضروري به نظر مي‌رسد:         

ايدة اساسي، «طرح‌مايه» يا به عبارتي «جانماية طرح»[15] معماري، بايد از جوهرة وجودي طراح (دانشجوي معماري) بجوشد. بنابراين هر عاملي که مانعِ جوشش اصيل و ناب جان‌مايه طرح گردد، به روند ذاتي پديد آمدن اثر آسيب مي‌زند. از اين رو نکتة اساسي در نحوة بکارگيري ابزارهاي رايانه‌اي در رشتة معماري آنست که اين ابزارها در فرآيند طراحي معماري بايد در مراحل پس از پيدايش طرح‌مايه وارد شوند. اين امر باعث مي‌شود که طرح‌مايه تحت تأثير ويژگي‌ها يا اقتضائات نرم‌افزار قرار نگيرد.

با در نظر گرفتن جميع جهات و شرايط، اگر امکان نفي اين نرم‌افزارها يا جايگزيني آن‌ها با نرم‌افزارهاي بومي وجود ندارد ـ بدون هر گونه برخورد شعاري و سطحي‌نگري ـ لازم است با سعي و درايت اساتيد، آفات ناشي از آموزش و بکارگيري اين نرم‌افزارها کاهش يافته تا کم‌کم امکان توليد نرم‌افزارهاي بومي و منطبق با فرهنگ و تمدن اسلامي ـ ايراني ايجاد گردد.

با پذيرش موضوعيت گريزناپذير استفاده از نرم‌افزارهاي رايانه‌اي در شرايط کنوني، از آنجا که هر کدام از نرم‌افزارهاي رايانه‌اي مورد استفاده در رشتة معماري، از ويژگي‌ها و قابليت‌هاي خاص و کاملاً متفاوتي نسبت به سايرين برخوردارند، لذا به ‌نظر مي‌رسد که دانشجويان معماري بايد با نرم‌افزارهاي متنوعي آشنا بوده و به اقتضاي نوع طرح و ماهيت ذاتي آن، نرم‌افزار متناسب را انتخاب نموده و استفاده کنند. بنابراين از طريق انتخاب آگاهانة نرم‌افزار، نبايد اجازه داده شود که قابليت‌ها و ويژگي‌هاي ذاتي نرم‌افزارها، بر نوع رويکرد طراحي و ارائة معماري سايه انداخته و حاکم شود.

حرکت به سمت آموزش نرم‌افزارهاي طراحي در سال‌هاي بالاتر به دانشجويان و به ويژه بعد از قوام يافتن توانايي آن‌ها در طراحي با دست آزاد و آشنايي با مباني نظري معماري براي به حداقل رساندن آسيب‌هاي ناشي از تأثير نرم‌افزارها بر روند طبيعي آموزش معماري ضروري به نظر مي‌رسد.

لازم است به توليد مدل‌هاي بومي متناسب با ارزش‌هاي اخلاقي و فرهنگ تراز جامعة ايراني و اسلامي توجه شود که اين امر از طريق تعريف تمريناتي براي دانشجويان معماري نيز امکان‌پذير مي‌گردد.

تعريف تمريناتي که به طور کاملاً مشخص و محسوس بتواند با بهره گرفتن از قابليت‌ها و امکانات فضاي نرم‌افزاري، وجهه‌هاي ديني، ارزشي، ملي و بومي را تقويت نمايد در اين زمينه توصيه مي‌گردد؛ از جمله:

توجه به ارائه تمرين يا رونوشت‌برداري از معماري‌هاي واجد ارزش

پرهيز از ارائه تمرينات با سبک غربي، غيربومي و بي‌توجه به مؤلفه‌هاي ارزشي جامعه

توجه دادن دانشجويان به استفاده از مصالح بوم‌آورد و همساز با محيط زيست و اقليم در معماري

[1]. هنر مدرني مانند سينما، بنا به ويژگي‌هاي ذاتي و مبتني بر خاستگاه اولية خود، قالب‌هايي را همراه دارد که تفنن، غفلت، جذابيت، قهرمان‌سازي و...، جزء ويژگي‌هاي جدايي‌ناپذير آن هستند و حتي اگر با عنوان‌هاي ديني همراه گردد نيز امکان گريز از ويژگي‌هاي ذاتي خود را نخواهد داشت و آن عنوان صرفاً موضوعي براي توليد اثر خواهد بود.

[2]. در رابطه با تأثير ناخودآگاه ابزارها، روش‌ها و پديده‌ها مي‌توان به عنوان نمونه به نقش «مک‌دونالد» در فروپاشي پنهان شوروي سابق اشاره نمود. در اين زمينه دکتر عظيم فضلي‌پور (استاد حقوق در دانشگاه‌هاي فرانسه و عضو شوراي علمي سازمان جهاني علائم تجاري) بيان مي‌کند: «يک فيلمي 18 دقيقه‌اي را ببينيد The taste of west (مزة غرب)؛ اين فيلم به عنوان يک سورس و منبع علمي امروز در دانشگاه حداقل من در دوره برندسازي تدريس مي‌کنم، ببينيد چه طور يک برند راه را براي نفوذ يک فرهنگ خاصتاً آمريکايي باز مي‌کند و چه طور دولت از آن حمايت مي‌کند... زماني که آمريکا براي احياء روابطش با شوروي اقدام کرد از نخستين شرط‌هاي آمريکايي‌ها، بازگشايي شعبه‌اي از مک‌دونالد در مسکو بود». ايشان به نقل از گورباچف آخرين رهبر شوروي (کسي که اجازه راه‌اندازي شعبه مک‌دونالد را داد) مي‌گويد: «وقتي که اولين شعبه مک‌دونالد در مسکو افتتاح شد، مردم در آن سرماي مسکو براي خوردن برگر آمريکايي هفت کيلومتر صف کشيدند؛ ما غفلت کرديم، زنگ خطر با اولين شعبه مک‌دونالد در شوروي به صدا درآمد و راز فروپاشي ما فقط يک چيز بود...».

[3]. به عنوان مثال در اين زمينه، دکتر سعيدي‌منش روانشناس و عضو هيأت علمي دانشگاه نقل مي‌کند بسياري از اختلافات همسراني که به ايشان مراجعه مي‌کنند به خاطر بازي کلاش آف کلانس (Clash Of Clans) بوده است.

[4].  Formalism

[5]. Visualism.

[6].  در مقابلِ اصالت محصول مي‌توان به اهميت و ارجحيت فرآيند، سلوک دروني و مناسبات انساني حوزة معماري اشاره نمود. به عنوان مثال در روند شکل‌گيري يا مرمت آثار معماري، آبرو و شخصيت افراد، مسائل انساني و... نيز جايگاه دارد.

[7].  copy و paste کردن‌هايي که به صورت متداول در فعاليت‌هاي دانشجويان مشاهده مي‌شود.

[8]. Objects.

[9]. Rendering

[10]. تا جايي که در شهرهاي بزرگ و کلانشهرها از جمله تهران، تغيير مستمر ساليانه يا دو الي سه سالة مبلمان منزل براي قشر متوسط جامعه نيز امري مرسوم و عادي شده است.

[11]. Font

[12]. Presentation.

[13]. به عنوان نمونه، تصاوير سه بعدي‌اي که به صورت اغراق‌آميز با فواصل کانوني بسيار کم مانند Fish-Eye از طرح‌هاي معماري تهيه مي‌شوند و تصوري با شکوهِ کاذب از اثر را القا مي‌نمايند، در اين زمينه قابل اشاره هستند.

[14]. Post-Production

[15]. Concept