4-20- مديريت و تشکيلات کارگاهي
1401/08/08 12:45فصل قبل
اين درس نيز جزء دروسي از رشتة معماري است که معمولاً توسط استادان خارج از اين رشته و غالباً توسط اساتيد رشتة عمران تدريس مي‌شود. از اين رو در اين نوشتار قصد ورود تفصيلي به اين درس به منظور تبيين کمّ و کيف محتوا و نحوة جهت‌گيري الهي و فرهنگي آن وجود ندارد. اما از آنجا که اين درس نيز جزء دروسي است که قابليت‌هاي ويژه‌اي در راستاي تحقق اهداف طرح جهت‌گيري الهي و فرهنگي رشتة معماري دارد، لذا در ادامه به طرح رؤوس مواردي که در ارائة اين درس قابل التفات به نظر مي‌رسند اکتفا مي‌گردد و شرح و بسط تفصيلي و کاملتر مطالب، گريزها و پيوندهاي آن به اختيار اساتيد تخصصي درس گذاشته مي‌شود.
4-20-1- نگاه به «مديريت» به مثابة يک «تعامل انساني»
با وجود آن که موضوع مديريت در اينجا، مديريت يک پروژه يا کارگاه ساختماني است اما بايد به دانشجو گوشزد نمود که کارگاه، جايي است که تعدادي انسان با يکديگر در حال تعامل و به عبارتي زندگي هستند و هر کدام در جايگاه خود مشغول ايفاي نقش مشخصي هستند. بنابراين قبل از هر چيز، هر آنچه از نحوة تعامل بين افراد انسان در نظام ديني و فرهنگي متصور است در اينجا نيز مصداق دارد. هر کسي مسؤول است که کار محوّله را به بهترين وجه ممکن انجام دهد و در قبال آن نيز بايد پاسخگو باشد، اما اين امر در عين دقت و نظم، بايد با رعايت شؤون، حقوق و اخلاق انساني و اسلامي همراه باشد و کسي مجاز نيست ديگران را مورد تحقير، توهين يا آزار قرار داده يا سلامتي آنها را به خطر انداخته يا حق آنها را تضييع نمايد.
4-20-2- مديريت با رويکرد به حداقل رساندن اتلاف و اسراف
يکي از مهمترين مسائل مبتلابه کارگاه‌ها و پروژه‌هاي ساختماني و معماري، اتلاف منابع و مصالح است. نه تنها از منظر الهي بلکه از منظر انساني و حتي با نگاه کاملاً علمي ـ به معناي مصطلح ـ به حفظ طبيعت و تطويل زمان دسترسي به منابع موجود نيز حفظ منابع، مصالح و تجهيزات و استفاده به بهترين شکل ممکن، داراي اهميت ويژه‌اي است. مدير کارگاه بايد در صف مقدم اين رويکرد باشد و اين نوع نگاه را به تمام عوامل مشغول در کارگاه نيز سرايت دهد. هيچ ساختمايه، مواد و مصالح و تجهيزاتي نبايد در کارگاه ـ چه عمداً و چه در اثر سهل‌انگاري ـ اسراف يا اتلاف شوند و در اين زمينه بايد دقت نظر ويژه‌اي صورت بگيرد. از منظر ديني نيز که به طور اولي اسراف به عنوان يک گناه کبيره و فعل حرام شناخته مي‌شود و باور ديني بر آن است که اسراف کنندگان، برادران شياطين هستند[1] و اسراف‌کاران مورد غضب و سخط الهي قرار دارند[2]. معماران سنتي نسبت به اين موضوع، حساسيت و سخت‌گيري خاص خود را دارا بوده‌اند و اگر کسي مصالح را خراب يا به اصطلاح حرام مي‌کرد، به او تَشَر ميزدند!
4-20-3- امانتداري، صداقت و پاکدستي، کليد اصلي مديريت کارگاه
معمولاً در درس مديريت و تشکيلات کارگاهي، در کنار مسائل اداري و قراردادها و مواردي از اين قبيل، آنچه بيشتر مد نظر قرار مي‌گيرد، تنظيم برنامة زمان‌بندي اقدامات و تدوين فرآيند انجام پروژه به نحوي است که در فشرده‌ترين يا بهينه‌ترين زمان ممکن، فرآيند اجراي پروژه به انجام برسد. اما در کنار اين آموزه‌ها بايد به دانشجو تعليم داده شود که قبل از هر برنامه‌ريزي براي اجراي پروژه و کسب مهارت و خلاقيت در آن، اصول اخلاقي اوليه‌اي شرط ورود به اين امر هستند که از مهمترين آنها بايد به «امانت» اشاره نمود. يک پروژة اجرايي و کارگاهي، امانتي است که به مديريت کارگاه سپرده شده است. اولين قدم و شرط لازم به منظور موفقيت کارگاه و مديريت آن، امانتداري است. مدير کارگاه بايد خود را به لحاظ اخلاقي، متخلق به اخلاق امانتداري نمايد.
در راستاي امانتداري، «صداقت» و «پاکدستي» و در نظر داشتن حلال و حرام و حق‌الناس، از ديگر شرايط ورود به مديريت کارگاه است و دانشجو بايد نسبت به اين ويژگي‌ها، کاملاً آگاه گردد؛ همان گونه که در ادوار گذشته ـ که مردمان تقيدات بيشتري نسبت به امور اخلاقي و ديني داشتند ـ قبل از ورود به بازار و داد و ستد، «فقه بازار و معاملات» را مي‌آموختند و بعد وارد کسب و کار مي‌شدند. براي تأکيد و تصريح بر همين معنا بود که گفته مي‌شد: «الفِقه، ثُم المَتجر»!
4-20-4- اتقان عمل
سيره و سنت پيامبر اکرمa و ائمة معصومينg اشاره به يک ويژگي بارز دارد و آن اين است که فرد مؤمن وقتي کاري را انجام مي‌دهد، محکم، درست و دقيق به انجام مي‌رساند. بديهيست اگر مديريت کارگاه نيز بناي کار خود را از همان ابتدا بر ظرافت، دقت و استحکام قرار دهد، ماحصل کار کاملاً متفاوت خواهد شد. متأسفانه امروزه در کشور ما به دليل عدم مراعات همين ويژگي‌ها، عمر ساختمان‌ها به شدت کاهش يافته و به رغم استفاده از مصالح باکيفيت و روزآمد، ساختمان‌هايي توليد مي‌شوند که در يک بازة زماني دو سه دهه، تبديل به ساختمان‌هايي کلنگي و فرسوده مي‌شوند و مجدداً بايد مورد تخريب و بازسازي يا تعمير و نگهداري جدي قرار بگيرند. در حالي که بناهاي معموليِ باز مانده از دوران سنت، به راحتي دو سه سده و بيشتر پابرجا بوده‌اند!
4-20-5- مديريت کارگاه به مثابة يک فرآيند زنده و خلاقانه
مديريت يک فرآيند زنده، پويا و چالاک است و نه صرفاً يک مکانيسم ماشيني، خشک و غير منعطف. در نگاه الهي و فطري نيز امور در عين آنکه مشمول نظم و قواعد خاص خود هستند، اما از رخدادها و عواملي تأثير مي‌گيرند که گاهي نمي‌توان آنها را به صورت کاملاً از پيش تعيين شده، مديريت نمود. صد البته اين به معناي شلختگي در روند کار و باري به هر جهت بودن اقدامات نيست؛ بلکه گاه مي‌توان در عين نظم و دقت در روند کار، اتفاقات و حتي محدوديت‌ها را نيز با نگاهي نرم و منعطف، تبديل به امکان‌هايي بديع کرد و به نحو خلاقانه‌اي نه تنها از کمند محدوديت‌ها عبور کرد، بلکه از درون آنها قابليت‌هاي نويي را پديد آورد. معماران سنتي در بسياري از موارد، ابتکارات شيرين و جزئيات نغزي را در برخورد با همين رخدادها يا بروز محدوديت‌ها پديد آورده‌اند که بسياري از آنها را در بناهاي گذشته مي‌توان به وضوح ديد.
بنابراين سواي آنکه از منظر هنر معماري، بن‌بستي وجود ندارد، از دريچة نگاه الهي و ديني نيز خلاقيت عالمانه به همراه توکل و باور به مدد الهي مي‌تواند مبدأ اتفاقات مبارکي باشد که گاه وقوع آنها کار را بسيار شيرين‌تر از زماني مي‌کند که همة شرايط و امکانات و مقدمات فراهم و در دسترس بوده‌اند. هنر تبديل خلاقانه و هوشمندانة محدوديت به امکان، يکي از ويژگيهاي بارز معماري سنتي و بومي ايران بوده و امروزه نيز قابل اعاده و احياست.
[1]. « إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ وَ كانَ الشَّيْطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً»؛ که مبذّران و مسرفان برادران شيطان‌هايند، و شيطان است که سخت کفران [نعمت] پروردگار خود کرد. (اسراء/ 27)
[2]. «... وَ لَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ»؛ ... اسراف نکنيد که او [خداوند] اسراف‌کاران را دوست نمي‌دارد. (الاعراف/ 31)